رژیم غذایی و تغذیه در اسهال

محمدحسن میعادفر، کارشناس تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۰۸ دی ۱۴۰۲

اسهال به مجموعه‌ای از علائم گوارشی گفته میشود که نشانه بارز آن افزایش سرعت عبور مواد غذایی در دستگاه گوارش است. با افزایش سرعت عبور مواد غذایی در دستگاه گوارش جذب آنها هم دچار اختلال شده و در صورت ادامه دار شدن میتواند مشکلات شدیدتری هم برای بیمار به همراه داشته باشد و در موارد شدید حتی منجر به مرگ شود.
اسهال میتواند به علت های مختلفی رخ دهد که رایج ترین علت های بروز اسهال شامل مصرف زیاد آنتی بیوتیک ها، بیماری های مزمن نظیر سلیاک، سیستیک فیبروزیز و...، عفونت های گوارشی، التهاب دستگاه گوارش، عدم تحمل نسبت به مصرف برخی کربوهیدرات ها، مشکلات هورمونی، مصرف برخی داروهای ملین و اسهال مسافرتی است.
با توجه به اینکه علت بروز اسهال کدامیک از موارد بالا باشد درمان آن نیز میتواند متفاوت باشد. به طور کلی اسهال میتواند همراه سایر علائم نظیر تب، درد شکمی، وجود خون در مدفوع و... باشد که نیاز به بررسی دقیق علت آن دارد و یا اینکه فاقد این علائم باشد و تنها نیاز به درمان علامتی و جایگزین کردن آب از دست رفته بدن دارد. چیزی که در این بین مشترک است و باید در رژیم غذایی اسهال مورد توجه قرار گیرد جایگزین کردن آب و الکترولیت های از دست رفته بدن است که فارغ از علت بروز بیماری باید حتما به آن رسیدگی شود.

اولین کاری که باید در رژیم غذایی اسهال انجام دهید جایگزین کردن آب و مایعات از دست رفته بدن است. شما در زمان اسهال یا استفراغ مقدار زیادی آب و الکترولیت از دست میدهید و اگر آن را جایگزین نکنید میتواند خطرناک و مرگبار باشد. آب سبزیجات، آبمیوه های رقیق، محلول های ORS، آبگوشت، سوپ و آب حبوبات پخته شده انتخاب های خوبی برای جبران مایعات از دست رفته بدن هستند. اگر این نوشیدنی ها در دسترس شما نبودند میتوانید به آب کمی مقدار کمی شکر و نمک اضافه کنید و آن را میل کنید. توجه کنید که شکر مورد استفاده نباید زیاد باشد تا باعث تشدید اسهال گردد. در صورتی که امکان دریافت مایعات از راه دهانی وجود نداشته باشد باید از سرم های تزریقی برای تامین آب از دست رفته بدن استفاده گردد. در مورد شیرخوارانی که صرفا از شیر مادر استفاده میکنند، شیردهی باید ادامه پیدا کند و تنها در صورت نیاز از محلول های ORS استفاده شود.
استفاده از پروبیوتیک ها در رژیم غذایی اسهال هم در درمان هرچه سریعتر اسهال به شما کمک میکند. شناخته شده ترین ترکیب پروبیوتیک که در سفره اغلب ایرانی ها استفاده میشود ماست است. ماست از غذاهای مناسب برای اسهال و حاوی میکروارگانیسم های زنده و مفیدی است که به عملکرد بهتر دستگاه گوارش شما و درمان اسهال کمک میکند. ترکیبات پروبیوتیک دیگری مثل پنیر و دوغ هم وجود دارند که میتوانید از آنها در رژیم غذایی خود استفاده کنید. در صورتی که تمایلی به مصرف این غذاها نداشتید میتوانید از مکمل های پروبیوتیک که در داروخانه ها فروخته میشوند استفاده نمایید.
در رژیم غذایی اسهال باید از مصرف برخی نوشیدنی ها خودداری کنید. نوشیدنی های گازدار مثل نوشابه ها، دلستر و...، نوشیدنی های کافئین دار مثل قهوه یا نوشابه های انرژی زا، آب مرکبات، شکلات، نوشیدنی ها الکلی، آب سیب و شیر بخاطر خاصیت اسمولالیتی بالایی که دارند دفع آب را از طریق دیواره روده بیشتر میکنند و ممکن است سبب تشدید اسهال شوند. از این رو این نوشیدنی ها را نباید در برنامه غذایی اسهال استفاده کنید. از طرفی آبمیوه های غلیظ هم میتوانند اسهال را تشدید کنند و نباید به مقدار زیاد از آنها استفاده کنید. مصرف آبمیوه ها در کودکان حداکثر باید ۳/۴ لیوان در روز باشد. بهتر است که آبمیوه را به نسبت ۱ به ۱ با آب رقیق کنید.
مصرف پکتین یکی دیگر از مواردی است که در تغذیه در اسهال به شما در درمان این بیماری کمک میکند. پکتین نوعی فیبر غذایی است که در خوراکی هایی نظیر سیب، موز، هویج، جو دو سر، پسلیوم، لوبیا ها و... وجود دارد. پکتین باعث جذب آب در روده و بهبود علائم اسهال میگردد. البته درمورد مصرف لوبیاها توجه کنید که حتما قبل از مصرف در آب خیسانده شده و به طور کامل پخته شوند تا باعث نفخ نگردند.
استفاده از صمغ گوار یا گوارگام به عنوان یک قوام دهنده در رژیم غذایی میتواند به درمان هرچه سریعتر اسهال کمک کند. گوار گام با بهبود جذب آب، تولید اسیدهای چرب کوتاه زنجیر و تنظیم جذب نمک ها در روده عملکرد دستگاه گوارش را بهبود بخشیده و به درمان اسهال کمک میکند.

نحوه تهیه محلول ORS در منزل

زمانی که محلول ORS در دسترس شما نیست، میتوانید آن را در منزل خود تهیه کنید. برای تهیه ORS خانگی باید ۱ قاشق چایخوری نمک، ۸ قاشق چایخوری شکر و ۱۲۰ گرم آب پرتقال را در یک لیتر آب حل کرده و به تدریج میل کنید.

در زمان بروز اسهال استفاده از برخی غذاها میتواند به بهبود این بیماری کمک کرده و در عین حال برخی دیگر از غذاها باعث بدتر شدن آن میشوند. از این رو باید در رژیم غذایی اسهال به نوع غذای دریافتی خود هم توجه کنید. به طور کلی در زمان بروز اسهال بهتر است که در رژیم غذایی خود از کربوهیدرات های نشاسته ای مثل نان و غلات به همراه مقدار کمی میوه و سبزیجات استفاده کنید. مصرف گوشت های کم چرب هم در تغذیه در اسهال توصیه میشود. باید به این نکته هم توجه داشته باشید که وعده های غذایی مصرفی شما نباید پرحجم باشد و ترجیحا وعده های غذایی کم حجم تر در دفعات بیشتر استفاده کنید. در ادامه چند نمونه از غذاهای مناسب برای اسهال بزرگسالان برای شما آورده شده است:

• سوپ جو پرک به همراه ماست
• سوپ ورمیشل و سبزیجات
• کته و ماست به همراه گوشت مرغ
• نان تست به همراه پنیر لاکتیکی و پونه
• پلوگوجه به همراه گوشت چرخ کرده کم چرب و دوغ
• سیب زمینی پخته شده به همراه کمی گوشت کباب شده
• ماش پلو به همراه ماست
• موز
• سیب
• اوتمیل

استفاده از برخی مواد غذایی در تغذیه در اسهال باعث دفع بیشتر آب و در نتیجه وخیم تر شدن وضعیت گوارش میشود. از این رو باید استفاده از این ترکیبات را در رژیم غذایی خود محدود کنید. قند های الکلی، لاکتوز، فروکتوز، مصرف فیبرنامحلول به مقدار زیاد، کافئین و الکل از جمله ترکیباتی هستند که باعث تحریک سیستم گوارشی و تشدید اسهال میگردند. به همین جهت باید استفاده از غذاهای زیر را در رژیم غذایی خود محدود کنید:

• سبزیجات یا میوه های زیاد
• آبمیوه های طبیعی به مقدار زیاد
• شربت و آبمیوه صنعتی
• نوشابه های گازدار
• قهوه
• شکلات
• قند و شکر
• شیر (در افراد حساس نسبت به لاکتوز)
• شیرین کننده های بدون قند (سوربیتول، زایلیتول، مانیتول و...) که در صنایع غذایی استفاده میشوند.
• آبجو و سایر نوشیدنی های الکلی

* شکلات تلخ در برخی افراد میتواند آرامبخش و تسکین دهنده اسهال باشد.

در صورتی که بیمار شده اید، حتما نکات زیر را در رژیم غذایی اسهال رعایت کنید تا هرچه سریعتر بهبود پیدا کرده و از بروز عوارض آن هم پیشگیری کنید.

• در صورتی که اسهال شما مزمن شده و بیش از چند روز ادامه داشت حتما از مکمل های مولتی ویتامین-مینرال در کنار رژیم غذایی خود استفاده کنید.
• در صورت وجود خون در مدفوع از مکمل آهن برای پیشگیری از کمخونی استفاده کنید.
• حتما دستان خود را قبل و پس از مصرف غذا به طور کامل با آب و صابون بشویید تا اولا بار میکروبی کمتر شود و ثانیا از انتقال بیماری به سایر افراد جلوگیری کنید.
• مراقب علائم کم آبی مثل سردرد خفیف، ادرار تیره، خشکی دهان و لب ها، خشکی پوست، کاهش ادرار و... باشید و در صورت بروز علائم حتما نسبت به مصرف مایعات بیشتر اقدام کنید.
• در صورتی که اسهال شما ناشی از مصرف داروهایی مثل منیزیوم، دیگوکسین، آنتی بیوتیک های وسیع الطیف، داروهای ضد قارچ، کلشی سین، تیازید ها، داروهای ضد سرطان، دوز های بالای ویتامین C و... است، با پزشک خود برای جایگزین کردن دارو مشورت کنید.
• مصرف غذاها را از حجم کم شروع کنید و به تدریج با افزایش تحمل، مقدار آن را بیشتر کنید.
• حتما از چربی های سالم در تهیه غذاها استفاده کنید تا از نظر جذب ویتامین های محلول در چربی دچار مشکل نشوید.
• از مصرف غذاهای خیلی داغ یا خیلی سرد خودداری کنید تا باعث تحریک دستگاه گوارش شما نشود.
• در کودکان شیرخواری که دچار اسهال شده اند، مصرف شیر مادر یا شیرخشک باید ادامه پیدا کند و در صورت نیاز از محلول های ORS نیز استفاده شود.

اغلب موارد بروز اسهال به علت آلودگی های میکروبی است. از این رو رعایت بهداشت مواد غذایی از ابتلاه به اسهال جلوگیری خواهد کرد. در پاره ای از موارد هم مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها، استرس یا بیماری های گوارشی نظیر IBS یا IBD میتواند سبب بروز اسهال گردد. به طور کلی برای جلوگیری از اسهال موارد زیر را رعایت کنید:

• از مصرف خودسرانه و بی رویه آنتی بیوتیک ها خودداری کنید.
• در صورت ابتلا به بیماری های سندرم روده تحریک پذیر و التهاب روده رژیم غذایی متناسب با بیماری خودتان را داشته باشید.
• دست های خود را قبل و بعد از مصرف غذا به آب و صابون بشویید.
• از آب جوشیده شده برای نوشیدن یا مسواک زدن استفاده کنید.
• غذاها باید قبل از مصرف به طور کامل پخته شوند. از مصرف غذاهای نیم پز مثل تخم مرغ عسلی یا استیک آبدار خودداری کنید.
• در صورتی که غذایی را برای بار دوم گرم میکنید مطمئن شوید که همه قسمت های آن به طور کامل گرم شود.
• از یخ در نوشیدنی ها استفاده نکنید. یخ میتواند حاوی آلودگی های مختلف باشد.
• از لبنیات غیر پاستوریزه در برنامه غذایی خود استفاده نکنید.
• سبزیجات و میوه ها را قبل از مصرف به طور کامل شستشو و گندزدایی کنید.
• سبزیجات و میوه های خام را به علت احتمال آلودگی در خارج از منزل استفاده نکنید.
• از شنا در دریاچه ها، سد ها و آب های راکد خودداری کنید.
• در رستوران هایی که وضعیت بهداشتی مناسبی ندارند غذا نخورید.