تغذیه در پیوند کلیه

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۱۳ آبان ۱۴۰۳

زمانی که میزان فیلتراسیون گلومرولی (GFR) کلیه‌ها به کمتر از ۱۰ میلی‌لیتر در دقیقه برسد، نیاز به پیوند کلیه احساس می‌شود و آماده‌سازی برای این جراحی حیاتی است. نقش تغذیه در دوران پیش و پس از پیوند کلیه اهمیت بالایی دارد و می‌تواند به بهبودی سریع‌تر و کاهش خطرات احتمالی کمک کند. سوءتغذیه بر بهبودی پس از پیوند تاثیر بسیار زیادی دارد، از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش خطر عفونت: دریافت ناکافی مواد مغذی می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف کند و بدن را مستعد عفونت‌های پس از جراحی کند.
• کند شدن روند بهبود زخم پیوند: برای ترمیم بهتر و سریع‌تر زخم‌ها، نیاز به پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری است. کمبود این مواد می‌تواند فرایند بهبود را مختل کند.
• تحلیل عضلانی: عدم دریافت پروتئین کافی، به‌ویژه در دوره بهبودی، می‌تواند منجر به تحلیل عضلانی و کاهش قدرت بدنی شود.
• بروز بیماری‌های مزمن: تغذیه نامناسب پس از پیوند میتواند زمینه ساز بروز بیماری های مزمن نظیر دیابت، چربی خون، فشار خون و... شود.

از طرفی داروهای ضد رد پیوند (ایمونوسوپرسانت‌ها) که پس از پیوند تجویز می‌شوند، می‌توانند عوارض مختلفی ایجاد کنند. تنظیم رژیم غذایی در پیوند کلیه به‌گونه‌ای که این عوارض را کاهش دهد بسیار ضروری است. رایج ترین عوارضی که پس از پیوند کلیه دیده میشود شامل افزایش وزن، دیابت، افزایش فشار خون، افزایش چربی خون، پوکی استخوان، کمخونی و ابتلا به عفونت های ویروسی یا باکتریایی است.

تغذیه پس از پیوند کلیه شامل ۲ فاز میشود. فاز حاد پیوند که تا ۲ ماه پس از پیوند را شامل میشود و فاز مزمن پیوند که پس از گذشت ۲ ماه از پیوند آغاز میگردد. میزان دریافت مواد مغذی در هرکدام از این دو فاز متفاوت است و باید حتما در رژیم غذایی خود به این نکته توجه داشته باشید.

پیروی از یک رژیم غذایی سالم و متعادل بعد از پیوند کلیه به کنترل عوارض جانبی داروها، تقویت سیستم ایمنی و حفظ سلامت کلیه پیوندی کمک میکند. در ادامه با کلیات رژیم غذایی و تغذیه در پیوند کلیه آشنا خواهید شد. با این وجود برای تنظیم دقیق برنامه غذایی، بهتر است با متخصص تغذیه مشورت کرده و رژیم غذایی مناسب خود را بر اساس نیازها و شرایط فردی دریافت کنید.

در تغذیه پس از پیوند کلیه، رسیدن به وزن طبیعی و حفظ آن اهمیت بسیار زیادی دارد. وزن طبیعی نه تنها به عملکرد بهتر کلیه پیوندی کمک می‌کند، بلکه از بسیاری از عوارض جانبی داروهای پس از پیوند نیز جلوگیری می‌کند. داروهای ایمونوسوپرسانت که برای پیشگیری از رد پیوند تجویز می‌شوند، ممکن است به مرور زمان منجر به افزایش وزن و ایجاد مشکلاتی نظیر فشار خون بالا، دیابت و افزایش چربی‌های خون شوند. در نتیجه، مدیریت وزن از طریق رژیم غذایی و تغذیه صحیح و انجام فعالیت بدنی منظم می‌تواند در کاهش این مشکلات مؤثر باشد. برای رسیدن و حفظ وزن طبیعی پس از پیوند کلیه موارد زیر را رعایت کنید:

کنترل کالری دریافتی: پس از پیوند، ممکن است اشتهای شما افزایش یافته و احتمال افزایش وزن وجود داشته باشد. مصرف مقدار مناسب کالری و پرهیز از غذاهای پرکالری و کم‌ارزش غذایی مانند فست‌فودها و شیرینی‌ها به کنترل وزنتان کمک می‌کند. دریافت حدود ۳۰ تا ۳۵ کالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن میتواند برای شما مناسب باشد.

مصرف کافی فیبر: فیبر غذایی به افزایش حس سیری، کاهش کلسترول خون و کنترل قند خون کمک می‌کند. مصرف میوه‌های تازه، سبزیجات و غلات کامل در رژیم غذایی پس از پیوند کلیه باعث افزایش فیبر دریافتی می‌شود و به کنترل وزن کمک می‌کند.

کنترل مصرف کربوهیدرات‌ها: مصرف زیاد کربوهیدرات‌های ساده مانند نان سفید، برنج سفید و شکر می‌تواند باعث افزایش وزن و افزایش قند خون شود. سعی کنید تا حد امکان از مصرف این ترکیبات خودداری کنید.

فعالیت بدنی منظم: فعالیت بدنی سبک و منظم پس از پیوند کلیه نه‌تنها به کنترل وزن کمک می‌کند، بلکه باعث تقویت عضلات و بهبود وضعیت قلبی عروقی نیز می‌شود. بهتر است قبل از شروع فعالیت‌های ورزشی، با پزشک خود مشورت کنید.

پس از پیوند کلیه، مراقبت دقیق از قند خون اهمیت زیادی دارد، زیرا داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی که برای پیشگیری از رد پیوند مصرف می‌شوند، می‌توانند قند خون را افزایش دهند و ریسک دیابت پس از پیوند را بالا ببرند. کنترل مناسب قند خون نه تنها از عوارض طولانی‌مدت مثل آسیب به کلیه‌های جدید، مشکلات قلبی و عروقی، و اختلالات عصبی جلوگیری می‌کند، بلکه برای حفظ سلامت کلی بدن نیز ضروری است.  برای کنترل قند خون پس از پیوند کلیه موارد زیر را در رژیم غذایی خود رعایت کنید:

رژیم غذایی کم قند و کم کربوهیدرات: پرهیز از مصرف کربوهیدرات‌های ساده مانند قند، شکر، و محصولات قندی مثل کیک و شیرینی می‌تواند به کنترل قند خون کمک کند. به جای آن‌ها، از کربوهیدرات‌های پیچیده مانند غلات کامل و سبزیجات نشاسته‌ای در رژیم غذایی خود استفاده کنید که شاخص گلایسمی کمتری داشته و قند خون را به تدریج افزایش می‌دهند.

پرهیز از نوشیدنی‌های شیرین: نوشیدنی‌های شیرین مثل نوشابه‌ها، شربت، آبمیوه‌های صنعتی و... به سرعت قند خون را افزایش می‌دهند. بهتر است از آب، دمنوش‌های گیاهی یا آبمیوه‌های صد در صد طبیعی (در حد تعادل) استفاده کنید.

وعده‌های غذایی کوچک و منظم: به جای سه وعده بزرگ، وعده‌های غذایی خود را به پنج تا شش وعده کوچک‌تر تقسیم کنید. علاوه بر این برنامه غذایی شما باید منظم باشد و هر ۲ تا ۳ ساعت یک وعده یا میان وعده استفاده کنید. این روش کمک می‌کند که سطح قند خون ثابت بماند و از نوسانات شدید قند خون جلوگیری شود.

مصرف متعادل پروتئین و فیبر: مصرف پروتئین با کیفیت و فیبر بالا در تغذیه پس از پیوند کلیه به تعادل قند خون کمک می‌کند. منابع پروتئینی کم‌ چرب مانند مرغ، ماهی، و لبنیات کم‌چرب و همچنین مصرف فیبر از طریق سبزیجات، حبوبات و غلات کامل، می‌تواند روند جذب قند را کاهش دهد و به کنترل قند خون کمک کند.

فعالیت بدنی منظم: ورزش منظم و سبک، مانند پیاده‌روی، شنا، دوچرخه‌سواری و... به بهبود حساسیت به انسولین و کنترل بهتر قند خون کمک می‌کند. البته قبل از شروع هر برنامه ورزشی، با پزشک خود مشورت کنید تا برنامه‌ای مناسب شرایط شما ارائه دهد.

پروتئین یکی از اصلی‌ترین اجزای رژیم غذایی بعد از پیوند کلیه است، زیرا نقش حیاتی در بازسازی بافت‌ها، تقویت سیستم ایمنی و بهبود سریع‌تر پس از جراحی دارد. در عین حال، مصرف پروتئین باید متعادل باشد تا هم نیازهای بدن تأمین شود و هم به کلیه پیوندی فشار اضافی وارد نشود. پس از پیوند، بدن برای ترمیم بافت‌ها و مقابله با عفونت‌ها به پروتئین بیشتری نیاز دارد، اما مصرف بیش از حد آن می‌تواند به کلیه‌ها فشار بیاورد.

اهمیت پروتئین در رژیم غذایی پس از پیوند کلیه:
• تقویت سیستم ایمنی: پروتئین‌ها اسیدهای آمینه مورد نیاز برای تولید سلول‌های ایمنی را تأمین می‌کنند. این سلول‌ها نقش کلیدی در محافظت بدن در برابر عفونت‌ها دارند که پس از پیوند بسیار مهم است، زیرا داروهای سرکوب‌کننده ایمنی ممکن است مقاومت بدن را کاهش داده  و شما را در معرض ابتلا به عفونت‌های مختلف قرار دهند.
• ترمیم و بازسازی بافت‌ها: پس از جراحی، بدن به پروتئین برای ترمیم زخم‌ها و بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده نیاز دارد. پروتئین‌ها به تولید کلاژن، بهبود جای زخم و بازسازی عضلات کمک می‌کنند.
• حفظ عضلات و پیشگیری از تحلیل عضلانی: به دلیل بی‌تحرکی یا فعالیت کمتر در دوران پس از پیوند، خطر تحلیل عضلات وجود دارد. مصرف پروتئین مناسب به حفظ توده عضلانی کمک کرده و در جلوگیری از ضعف عضلانی مؤثر است.

برای تامین پروتئین مورد نیاز بدن، بهتر است از پروتئین‌های باکیفیت و کم چرب استفاده کنید، از جمله مواد غذایی زیر:
مرغ و بوقلمون بدون پوست: این منابع پروتئینی کم‌چرب هستند و پروتئین با کیفیتی دارند.
ماهی: ماهی‌های چرب مانند سالمون و قزل‌آلا حاوی اسیدهای چرب امگا ۳ هستند که خاصیت ضدالتهابی دارند و به سلامت قلب و کلیه کمک می‌کنند.
تخم‌ مرغ: منبعی عالی از پروتئین باکیفیت و همچنین اسیدهای آمینه ضروری است.
لبنیات کم‌چرب: مانند شیر، ماست و پنیر که پروتئین و کلسیم مورد نیاز بدن را تأمین می‌کنند.
گوشت قرمز بدون چربی: علاوه بر کمک به تامین پروتئین مورد نیاز بدن، سرشار از آهن است و به پیشگیری از کمخونی کمک میکند.
سویا: سویا یک منبع گیاهی از پروتئین های باکیفیت است که برای افراد با LDL بالا مفید است.

توصیه‌های مهم برای مصرف پروتئین در رژیم غذایی پس از پیوند کلیه

پرهیز از مصرف بیش از حد پروتئین: مصرف زیاد پروتئین می‌تواند باعث تولید مواد زائد بیشتری شود که کلیه پیوندی باید آن‌ها را دفع کند. این امر می‌تواند به مرور زمان به کلیه‌ها فشار وارد کرده و به آن آسیب برساند. به طور کلی در فاز حاد پیوند نیاز به پروتئین با توجه به اینکه کلیه پیوندی از فرد زنده یا مرده دریافت شده باشد بین ۱.۳ گرم تا ۲ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن متغیر است. این عدد در فاز مزمن به ۰.۸ تا ۱ گرم به ازای هرکیلوگرم وزن بدن کاهش میابد. مقدار پروتئین باید با مشورت متخصص تغذیه به طور دقیق تنظیم شود.

توزیع مصرف پروتئین در طول روز: به جای مصرف پروتئین در یک وعده غذایی، آن را در طول روز به وعده‌های کوچک‌تر تقسیم کنید تا بدن به طور مداوم از اسیدهای آمینه مورد نیاز برای ترمیم و رشد استفاده کند.

استفاده از پروتئین‌های باکیفیت: شما باید حداقل نیمی از پروتئین دریافتی خود را از منابع پروتئینی باکیفیت که بالاتر به آن اشاره کردیم تامین کنید. نیم دیگر باقیمانده را میتوانید از طریق مصرف غلات و حبوبات تامین کنید.

مشاوره با متخصص تغذیه: تنظیم مقدار و نوع پروتئین دریافتی پس از پیوند، به شرایط خاص هر فرد بستگی دارد. متخصص تغذیه می‌تواند با توجه به وضعیت سلامت و نیازهای فردی شما بهترین برنامه غذایی حاوی پروتئین کافی را ارائه دهد.

چربی‌ها منبع مهمی از انرژی و اسیدهای چرب ضروری هستند که به سلامت کلیه، قلب و سیستم ایمنی کمک می‌کنند. با این حال، انتخاب نوع چربی‌ها و میزان مصرف آن‌ها باید با دقت انجام شود تا از عوارض جانبی مرتبط با مصرف چربی‌های ناسالم مثل افزایش کلسترول یا بیماری‌های قلبی-عروقی جلوگیری شود.

چربی‌های سالم پس از پیوند کلیه
چربی‌های سالم، به ویژه چربی‌های امگا ۳، دارای خواص ضدالتهابی هستند که می‌توانند به کاهش التهاب در بدن کمک کنند. این ویژگی برای بیماران پس از پیوند که ممکن است در معرض عفونت و التهاب باشند، بسیار مفید است. علاوه بر این به کاهش خطر بیماری‌های قلبی، که یکی از عوارض جانبی مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی است، کمک میکنند. برای تأمین چربی‌های سالم، می‌توان از منابع زیر استفاده کرد:

روغن‌های گیاهی: مانند روغن زیتون، روغن کنجد و روغن آووکادو. این روغن‌ها حاوی چربی‌های غیراشباع و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که به کاهش التهاب و حفاظت از سلامت قلب کمک می‌کنند.
آجیل و دانه‌ها: مانند بادام، گردو، دانه چیا و دانه کتان. این منابع غنی از چربی‌های سالم و فیبر، همچنین ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند.
ماهی‌های چرب: مانند سالمون، قزل‌آلا و ساردین. این ماهی‌ها حاوی مقادیر بالای اسیدهای چرب امگا ۳ هستند که برای سلامت قلب و کلیه بسیار مفیدند.
آووکادو: حاوی چربی‌های سالم و فیبر است و می‌تواند به عنوان یک ماده غذایی خوشمزه به سالادها و اسموتی‌ها اضافه شود.

چربی‌های ناسالم پس از پیوند
چربی‌های اشباع: مانند چربی‌های موجود در گوشت قرمز و محصولات لبنی پرچرب از جمله خامه، سرشیر و کره. این چربی ها اگر به مقدار زیاد استفاده شوند میتوانند در دیواره عروق رسوب کرده و سبب بروز مشکلات قلبی عروقی شوند.
چربی‌های ترانس: این چربی ها که در غذاهای فراوری شده مثل سوسیس، کالباس، غذاهای کنسروی، کلوچه، غذاهای سرخ شده و... وجود دارند از بدترین نوع چربی ها هستند و مصرف آنها باید در حد صفر باشد. این چربی ها باعث بروز بیماری های قلبی عروقی و آسیب به ماده ژنتیکی سلول میشوند.

با وجود اینکه چربی‌های سالم فواید زیادی دارند، مصرف آن‌ها در رژیم غذایی بعد پیوند کلیه باید متعادل باشد. چربی‌ها کالری بالایی دارند و مصرف بیش از حد آن‌ها می‌تواند به افزایش وزن منجر شود.

پس از پیوند کلیه، دریافت کافی ریزمغذی‌های حیاتی به منظور حمایت از عملکرد صحیح کلیه، تقویت سیستم ایمنی و تسریع روند بهبودی از اهمیت بالایی برخوردار است. از طرفی دریافت زیاد برخی از آنها نیز میتواند سبب بروز مشکلات مختلفی برای بدن شود. از این رو باید به اندازه و کافی دریافت شوند. در ادامه، به بررسی ریزمغذی‌های حیاتی پس از پیوند کلیه و منابع غذایی آن‌ها می‌پردازیم:

سدیم: یکی از چالش‌های اصلی پس از پیوند کلیه، کنترل فشار خون است. مصرف زیاد سدیم می‌تواند منجر به افزایش فشار خون و احتباس مایعات شود که این وضعیت ممکن است عملکرد کلیه پیوندی را تحت تأثیر قرار دهد و ریسک بروز مشکلات جدی را افزایش دهد. مقدار دریافت سدیم پس از پیوند کلیه باید روزانه بین ۲ تا ۴ گرم باشد که معادل ۱ قاشق چایخوری نمک میشود. از اضافه کردن نمک در غذاها و در هنگام پخت و پز خودداری کنید. به جای نمک، می‌توان از ادویه‌ها و گیاهان معطر برای طعم‌دهی استفاده کرد.

پتاسیم: دومین ریزمغذی مهم در رژیم غذایی پس از پیوند، پتاسیم است. مدیریت سطح پتاسیم در رژیم غذایی بیمار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پتاسیم نقش کلیدی در عملکرد صحیح عضلات، قلب و سیستم عصبی دارد. در حالی که پتاسیم برای بدن ضروری است، مصرف بیش از حد آن می‌تواند در بیماران پیوند کبد خطرناک باشد. دریافت پتاسیم را پس از پیوند کلیه به ۲ تا ۴ گرم در روز محدود کنید. حبوبات، میوه ها و سبزیجات از منابع اصلی پتاسیم محسوب میشوند.

کلسیم: کلسیم نقش بسیار مهمی در سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها، عملکرد قلب و عروق و فرآیندهای عصبی و عضلانی ایفا می‌کند. پس از پیوند کلیه، دریافت کافی کلسیم اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا داروهای مصرفی پس از پیوند میتوانند سبب بروز پوکی استخوان شوند. کلسیم مورد نیاز روزانه پس از پیوند کلیه به ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی گرم در روز میرسد که این عدد با توجه به سطح سرمی کلسیم، عملکرد گرافت و داروهای مصرفی میتواند تغییر کند. لبنیات کم چرب بهترین منبع کلسیم در رژیم پیوند کلیه هستند.

منیزیم: در بسیاری از فرآیندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی بدن نقش دارد. در بیماران پس از پیوند کلیه، منیزیم در کنترل فشار خون، تنظیم ضربان قلب، تولید انرژی و متابولیسم کربوهیدرات‌ و پروتئین‌، تنظیم قند و کاهش التهاب نقش دارد. سطح منیزیم در خون افراد پس از پیوند کلیه باید بالاتر از ۱.۸mg/dl حفظ شود. در صورت افت به کمتر از این میزان مکمل منیزیم باید دریافت شود. مغزها (مانند بادام و بادام هندی)، دانه‌ها (مثل دانه کدو و دانه چیا) و سبزیجات سبز تیره (مانند اسفناج و کلم بروکلی) از منابع خوب منیزیم هستند.

ویتامین D: ویتامین D یکی از عوامل کلیدی در بهبود سلامت بیماران پس از پیوند کلیه است. تأمین کافی این ویتامین به حفظ سلامت استخوان‌ها، تقویت سیستم ایمنی و کاهش خطر عوارض پیوند کلیه کمک می‌کند. بنابراین، پایش منظم سطح ویتامین D برای بیماران پس از پیوند بسیار حائز اهمیت است. سطح ویتامین D در بیماران پس از پیوند کلیه همواره باید بالای ۳۰ng/dl باشد. نور مستقیم خورشید و استفاده از مکمل ویتامین دی بهترین راه برای تامین کافی این ویتامین است.

ویتامین های گروه ب: در برخی افراد پس از پیوند کلیه نیاز به ویتامین های گروه ب بخصوص فولیک اسید، ب ۱، ب ۶ و ب ۱۲ افزایش پیدا میکند. لذا سطح این ویتامین ها هم باید پایش شده و در صورت نیاز از مکمل آن‌ها استفاده شود.

داشتن یک برنامه غذایی متعادل و متناسب، به حفظ سلامت شما کمک کرده و یکی از ضروریات پس از پیوند کلیه است. سعی کنید نکاتی که در ادامه گفته میشود همواره در ذهن داشته باشید و آنها را انجام دهید.

• از مصرف میوه و سبزیجات تازه غافل نشوید. این مواد غذایی سیستم ایمنی شما را تقویت میکنند.
• حتما بهداشت مواد غذایی را رعایت کنید و غذاها را به طور کامل بپزید تا از ابتلا به بیماری های عفونی جلوگیری شود.
• دریافت مایعات پس از پیوند کلیه نیازی به محدودیت ندارد، مگر در برخی شرایط خاص مثل اختلال در عملکرد گرافت.
• یک مولتی ویتامین مخصوص بیماری‌های کلیوی میتواند برای شما مفید باشد.
• دریافت ویتامین C از طریق مکمل نباید بیشتر از ۱۰۰ میلی گرم در روز باشد.
• برخی داروهای مصرفی پس از پیوند کلیه میتوانند سبب کاهش سطح ویتامین K در بدن شوند. از این رو بررسی تداخلات غذا و دارو توسط پزشک یا متخصص تغذیه ضروری است.
• اگر از لبنیات استفاده نمیکنید، حتما از سایر منابع کلسیم به اندازه کافی مصرف کنید تا دچار پوکی استخوان نشوید.
• از مصرف نوشیدنی های الکلی جداً خودداری کنید.
• فعالیت بدنی منظم داشته باشید.