رژیم غذایی دیالیز

محمدحسن میعادفر، کارشناس تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۲۳ مهر ۱۴۰۲

زمانی که کلیه نتواند تعادل آب و الکترولیت ها را در بدن ایجاد کند و بدن از حالت تعادل خارج شود نهایتا ما مجبور به انجام دیالیز هستیم. دیالیز معمولا به دو صورت همودیالیز یا دیالیز صفاقی صورت میگیرد که رژیم غذایی در هرکدام از این روش ها با دیگری باید متفاوت باشد.
اگر شما به مرحله دیالیز رسیده باشید احتمالا با اصول اولیه رژیم غذایی در بیماری کلیوی آشنا هستید. در رژیم غذایی دیالیز گرچه محدودیت های غذایی بسیار کمتر از رژیم غذایی قبل از دیالیز است، اما هنوز برخی محدودیت ها وجود دارد و باید رعایت شود تا بتوان از آسیب به اندام های مختلف جلوگیری کرد. اشتباهی که بسیاری از افراد مرتکب میشوند همین است که تصور میکنند محدودیت های تغذیه ای در رژیم غذایی دیالیز به طور کامل برطرف شده و با داشتن برنامه غذایی نادرست باعث آسیب به سلامت خود میشوند. در ادامه به بررسی کامل رژیم غذایی در همودیالیز و رژیم غذایی دیالیز صفاقی میپردازیم.

همودیالیز روشی است که در آن خون در داخل دستگاه دیالیز جریان پیدا کرده و آب اضافی و مواد زائد آن حذف میشوند و در نهایت خون تصفیه شده از سمت دیگر دستگاه وارد بدن شما میشود. همودیالیز تا حدود زیادی میتواند مواد دفعی از خون را برداشت کرده و خون تصفیه شده به شما بدهد. کفایت همودیالیز به عوامل مختلفی بستگی دارد که توسط پزشک شما مورد بررسی قرار میگرد. به طور کلی همودیالیز میتواند سه عارضه اصلی شامل افت فشار خون حین دیالیز، عفونت محل دیالیز و سوء تغذیه داشته باشد که در هر سه مورد رژیم غذایی حین دیالیز اهمیت دارد.
در رژیم غذایی همودیالز چند فاکتور برای ما مهم هستند، این فاکتور ها شامل پروتئین رژیم غذایی، میزان چربی، پتاسیم، سدیم، فسفر و مایعات میباشند.

• مقدار پروتئین رژیم غذایی همودیالیز بیشتر از رژیم قبل از دیالیز است و به ۱.۲ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن میرسد. این مسئله هم بخاطر این است که طی هر بار عمل همودیالیز ۱۰ الی ۱۳ گرم پروتئین از طریق دیالیز دفع میشود. در نتیجه محدودیت شدیدی که در دریافت غذاهای پروتئینی مثل گوشت و تخم مرغ داشتیم در رژیم همودیالیز دیگر نخواهیم داشت.
• پس از پروتئین نوبت به چربی هاست که باید حدود ۳۰ تا ۳۵% از انرژی مصرفی ما از طریق چربی های سالم مثل روغن زیتون، کلزا، آفتابگران و... تامین شود.
• مایعات دریافتی در رژیم همودیالیز باید به اندازه ای باشد که افزایش وزن بدن بین دو جلسه دیالیز به نیم تا یک کیلوگرم در روز محدود شود. به طور مثال اگر دوشنبه همودیالیز انجام دادید و جلسه بعدی چهارشنبه است، مجاز هستید تا ۲ کیلوگرم افزایش وزن داشته باشید. مقدار مایعات معمولا با مصرف ۱۰۰۰ سی سی + حجم مایعات دفعی از طریق ادرار، اسهال، استفراغ و... تامین میگردد. همانند رژیم غذایی بیمار کلیوی، در زمان تب به ازای هر نیم درجه تب میتوانیم ۵۰ میلی لیتر به مایعات دریافتی اضافه کنیم.
• مقدار سدیم در رژیم غذایی برای همودیالیز هم تابعی از افزایش وزن طی دو جلسه همودیالیز است و به طور کلی مقدار آن باید حدود ۱۰۰۰ میلی گرم + ۲۰۰۰ میلی گرم بیشتر به ازای هر یک لیتر ادرار باشد.
• مقدار پتاسیم در رژیم غذایی همودیالیز به ۴۰ میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن افزایش پیدا میکند و محدودیت کمتری نسبت به قبل از همودیالیز خواهیم داشت و استفاده از میوه ها و سبزیجات آزادانه تر خواهد بود. اما کماکان نباید در مصرف مواد غذایی پرپتاسیم زیاده روی کنیم.
• در همودیالیز فسفر بسیار کمی از خون برداشته میشود، به همین دلیل محدودیت فسفر کماکان پابرجا خواهد بود و باید فسفر موجود در رژیم غذایی همودیالیز به ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی گرم در روز محدود شود. در نتیجه هنوز باید در مورد غذاهایی که فسفر بالایی دارند با احتیاط رفتار کنیم.
• با توجه به اینکه ویتامین های محلول در آب بخصوص اسید فولیک، ویتامین ب ۶، ویتامین سی و ویتامین ب ۱۲ از طریق محلول دیالیز میتوانند دفع شوند، استفاده از مکمل این ویتامین ها در رژیم غذایی دیالیز میتواند به تامین کافی آنها برای بدن کمک کننده باشد.

به طور کلی با مصرف غذا جریان خون به سمت دستگاه گوارش بیشتر میشود و اینکه احتمال افت فشار خون در حین دیالیز بیشتر شود افزایش پیدا میکند. به همین دلیل توصیه میشود که وعده غذایی قبل از دیالیز با فاصله ۲ ساعته از جلسه دیالیز مصرف شود. این مسئله در مورد میان وعده حین دیالیز هم مهم است و باید به نکاتی توجه شود تا باعث بروز مشکل حین دیالیز نگردد.
قرار دادن میان وعده حین دیالیز در رژیم غذایی میتواند خطر مرگ و میر را کاهش داده، به افزایش توده عضلانی و چربی کمک کند، تنوع غذایی را افزایش دهد، باعث کاهش التهاب شود و به طور کلی کیفیت زندگی بیمار را بیشتر کند. از طرفی برخی خطرات هم مثل افت فشار خون، کاهش کفایت همودیالیز، مشکلات گوارشی و خطر خفگی بخاطر پریدن غذا در گلو بیشتر شود. به همین دلیل توصیه میکنیم حتما برای استفاده از میان وعده حین دیالیز با مشاور یا متخصص تغذیه صحبت کنید.
برای استفاده از میان وعده حین دیالیز به نکات زیر توجه داشته باشید:
• حین دیالیز غذاهایی با دمای سرد نسبت به غذای گرم بهتر تحمل میشوند.
• حجم میان وعده غذایی حین دیالیز باید کم باشد.
• استفاده زیاد از کربوهیدرات های ساده حین دیالیز توصیه نمیشود و بهتر است از انواع پروتئین و چربی هم در این میان وعده استفاده کنید.
• میان وعده حین دیالیز بخشی از رژیم غذایی شماست و باید مقادیر آن را در رژیم همودیالز محاسبه کنید.
• در صورت کم بودن فشار خون نباید از میان وعده حین دیالیز استفاده کنید.
• وجود سرفه های مداوم حین دیالیز ممکن است باعث پریدن غذا در گلو شود و در این زمان بهتر است میان وعده مصرف نگردد.
• در صورتی که با مصرف میان وعده دیالیز مشکلات گوارشی مثل اسهال، درد معده، تهوع و... ایجاد میشود از مصرف آن خودداری کنید.
• از غذاهای حاوی کافئین مثل قهوه یا شکلات تلخ بهتر است استفاده نشود.
• از غذاهایی که باعث بیشتر شدن احساس تشنگی در شما میشوند استفاده نکنید.
• و در آخر اینکه میان وعده حین دیالیز را بهتر است طوری آماده کنید که بتوانید با یک دست آن را مصرف کنید.

در دیالیز صفاقی از پرده صفاق در حفره شکم جهت انجام عمل دیالیز استفاده میشود. در این روش دیالیز مایع دیالیزی در داخل حفره شکمی قرار میگیرد و پس از تبادل مواد دفعی و آب اضافه با خون موجود در مویرگ های پرده صفاق از حفره شکمی خارج میشود.
در دیالیز صفاقی از روش های گواگون دیالیز و مایعات دیالیز مختلف مثل ۴.۲۵ درصد، ۲.۵ درصد و ۱.۵ درصد استفاده میشود. با توجه به اینکه موضوع بحث ما رژیم غذایی دیالیز است، به جزئیات دیالیز نمیپردازیم و مستقیم به سراغ نحوه برنامه غذایی در دیالیز صفاقی میرویم.
در رژیم غذایی دیالیز صفاقی میتوانیم بین ۱.۱ تا ۱.۳ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن استفاده کنیم. در مواردی که عفونت ایجاد شود این مقدار حتی تا ۱.۵ گرم هم میتواند افزایش پیدا کند.
با توجه به اینکه مایع دیالیز حاوی گلوکز است که مقداری از آن جذب بدن میشود، مقدار کربوهیدرات رژیم دیالیز صفاقی بیشتر از ۵۵% از انرژی دریافتی خواهد شد. باید مقدار گلوکز موجود در مایع دیالیز را جزوی از کربوهیدرات رژیم غذیی در نظر بگیریم تا باعث افزایش وزن و افزایش تری گلیسیرید نشود.
با توجه به مقدار کربوهیدرات و پروتئین، چربی موجود در رژیم غذایی دیالیز صفاقی بسیار کم خواهد شد و باید غذاها را کم چرب تهیه کنیم.
مقدار مایعات در رژیم غذایی دیالیز به نوع مایع دیالیز مصرفی بستگی دارد. به طوری که برای محلول ۱.۵%، ۲.۵% و ۴.۲۵% به ترتیب میتوانیم ۱، ۱.۵ و ۲ تا ۲.۵ لیتر آب و مایعات مصرف کنیم. به مقدار گفته شده باید مقدار آب دفعی از طریق ادرار و سایر مسیر ها را نیز اضافه کنیم.
مقدار پتاسیم در رژیم دیالیز صفاقی تقریبا نامحدود است و میتوانیم بین ۳ تا ۴ هزار میلی گرم در روز دریافت داشته باشیم که عملا محدودیت دریافت میوه و سبزیجات بر اساس پتاسیم را حذف میکند.
گرچه محدودیت شدید فسفر در رژیم دیالیز بسیار کمتر از رژیم قبل از دیالیز است اما محدودیت فسفر کماکان وجود دارد و باید مقدار آن در رژیم غذایی دیالیز صفاقی حدود ۸۰۰-۱۰۰۰ میلی گرم یا ۱۷mg/kg/d می باشد. پس هنوز هم بهتر است از غذاهای سرشار از فسفر به مقدار زیادی در برنامه غذایی خود استفاده نکنیم.
در مورد سدیم رژیم غذایی دیالیز صفاقی هم دو عامل نقش دارند، یکی فشار خون بیمار و یکی نوع محلول دیالیزی. به طور کلی بهتر است که سدیم دریافتی در رژیم غذایی کمتر از ۲۰۰۰ میلی گرم در روز باشد. اما میتوان به توجه به اینکه کدام محلول ۱.۵%، ۲.۵% یا ۴.۲۵% را استفاده میکند به ترتیب ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰، ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ یا ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ میلی گرم سدیم در رژیم غذایی استفاده کنیم.

در رژیم غذایی برای دیالیز صفاقی حتما نکات زیر را در نظر بگیرید:
• چربی گوشت ها باید به طور کامل جدا شود و رژیم غذایی کم چرب باشد.
• بهتر است مقداری از پروتئین دریافتی از طریق مصرف سفیده تخم مرغ و سویا تامین شود.
• یبوست باعث کاهش کیفیت دیالیز صفاقی میشود. از سبزیجات بیشتر برای جلوگیری از بروز یبوست استفاده شود.
• مقدار گلوکز در مایع دیالیزی بخصوص در بیماران مبتلا به دیابت حتما باید محاسبه شود.
• در برنامه غذایی بیماران مبتلا به دیابت که دیالیز صفاقی میشوند حتما یک میان وعده عصرانه در نظر گرفته شود.

در رژیم غذایی برای دیالیز به نکات زیر توجه کنید تا بهتر بتوانید شرایط را تحت کنترل خود قرار دهید:

• در صورت تمایل به مصرف سویا در رژیم غذایی، ابتدا آن را به مدت ۲۴ ساعت در آب بخیسانید و چندین بار آب آن را عوض کنید. سپس سویای خیس خورده را بجوشانید تا مقدار فسفر آن کاهش پیدا کند.
• پنیر معمولی دارای نمک زیادی است. بهتر است از شب قبل در آب خیسانده شود تا سدیم آن کاهش پیدا کند.
• از مکمل نفروویت یا نفروتونیک به همراه رژیم غذایی دیالیز استفاده کنید تا نیاز های بدن را بتوانید به طور کامل تامین کنید.
• مصرف مکمل ویتامین A بدون تجویز پزشک یا متخصص تغذیه به هیچ وجه صورت نگیرد.
• عدم دریافت کافی غذایی میتواند با تحلیل بافت های بدن همراه باشد که آسیب زیادی به سلامت شما وارد میکند. بنابر این به رژیم غذایی دیالیز خود پایبند باشید.
• رژیم غذایی کودکانی که دیالیز میشوند دائما باید چک شود و تحت نظر باشند تا روند رشد آنها دچار اختلال نشود.
• در افراد دیالیزی که دچار اضافه وزن هستند به هیچ وجه نباید کاهش وزن سریع داشته باشیم تا باعث تحلیل عضلانی نشوند.
• مراقب کمبود ویتامین دی باشید و در صورت کمبود از مکمل های آن استفاده نمایید.
• دمنوش ها و داروهای گیاهی را به هیچ وجه بدون مشورت با پزشک استفاده نکنید زیرا حاوی ترکیباتی هستند که ممکن است به کلیه شما آسیب بیشتری برساند.
• در صورتی که اشتهای کافی برای مصرف غذا ندارید، انجام فعالیت بدنی میتواند به افزایش اشتهای شما کمک کند. از طرفی از تحلیل عضلانی شما هم جلوگیری خواهد شد.