سیروز کبد به طوری کلی برای مراحل پیشرفته بیماری های کبد به کار برده میشود که میتواند ناشی از بیماری های مختلف باشد. انسداد مجاری صفراوی، مصرف نوشیدنی های الکلی، کبد چرب درمان نشده، هپاتیت، عفونت های ویروسی و... از عواملی هستند که میتوانند منجر به سیروز کبدی شوند.
در سیروز شکل کبد تغییر کرده و سلول های آن دچار تغییر حالت میشوند و نمیتوانند وظیفه خود را به درستی انجام دهند. از آنجا که به نوعی کبد را میتوان دومین اندام مهم بدن از نظر تعدد وظایف در نظر گرفت، اختلال در عملکرد آن میتواند منجر به مشکلات زیادی برای بدن شود. از جمله علائم اولیه سیروز شامل درد در ناحیه شکم، تهوع، استفراغ، کاهش اشتها و کاهش وزن است که با ادامه دار شدن بیماری به سمت زردی پوست، ضعف، تورم شکم یا اندام های بدن، خونریزی و به دنبال آن کم خونی و نهایتا در صورت عدم درمان مرگ را در پی خواهد داشت.
از آنجا که کبد نقش بسیار مهمی در متابولیسم داروها، غذاها و هرگونه ماده خوراکی دارد، بنابر این بسیار مهم است که یک رژیم غذایی مناسب بیماری سیروز کبد داشته باشید و به آن پایبند باشید. در ادامه با باید ها و نباید های تغذیه ای در رژیم غذایی سیروز و اینکه برای درمان سیروز کبدی چه بخوریم آشنا میشویم.
رژیم غذایی سیروز باید نیاز های بدن بیمار را به طور کامل تامین کند و در عین حال از ایجاد استرس و بار اضافه بر روی کبد پیشگیری کند. علاوه بر این باید با تدابیر تغذیه ای خاص در رژیم، عوارض ایجاد شده ناشی از سیروز مثل اِدِم (تورم اندام ها)، آسیت (تورم شکم)، کم خونی، کاهش اشتها و... را هم به مرور زمان بهبود بخشد.
از آنجا که سوء تغذیه بخاطر ترس از دریافت غذا در بسیاری از این بیماران دیده میشود و از طرفی دریافت ناکافی مواد غذایی میتواند زمینه ساز آسیب بیشتر به کبد شود ضروری است که حتما از یک رژیم غذایی مناسب برای سیروز پیروی شد تا وضعیت بیماری تحت کنترل باشد. اگر آسیب به کبد کنترل نشود میتواند منجر به سرطان کبد گردد.
رژیم غذایی سیروز با توجه به شدت بیماری و عوارض آن در بیماران مختلف متفاوت است. در ادامه جزئیات رژیم سیروز کبدی و اینکه در هر مرحله از بیماری باید چه مواردی را در رژیم غذایی خودتان رعایت کنید بیان میکنیم.
اولین نقشی که تغذیه برای بدن شما ایفا میکند تامین انرژی لازم برای انجام فعالیت های حیاتی و روزانه بدن است. میزان نیاز به انرژی در افراد مبتلا به سیروز کبد با توجه به اینکه شدت بیماری چقدر است و سبب بروز چه عوارضی شده متفاوت است. به طور کلی در بیماران سیروز که فاقد آسیت هستند میزان انرژی پایه آنها حدود ۱۲۰% تا ۱۴۰% نسبت به یک فرد سالم میتواند افزایش پیدا کند. این عدد در بیمارانی که دچار آسیت، عفونت، سوء جذب یا سوء تغذیه هستند میتواند تا ۱۵۰% تا ۱۷۵% هم بیشتر شود.
در واقع انرژی رژیم غذایی در بیماران مبتلا به سیروز کبدی بین ۲۵ تا ۳۵ کالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن متغیر است. در افراد چاق مبتلا به سیروز این عدد را میتوان به ۲۰ کالری و در افراد لاغر به ۴۰ کالری تغییر داد.
اهمیت دریافت انرژی کافی به این خاطر است که اگر شما به اندازه کافی غذا مصرف نکنید بدن شما از منابع خود مثل عضلات برای تولید انرژی استفاده کرده و به مرور بدن تحلیل رفته و توانایی مقابله با بیماری را هم از دست میدهد. در نتیجه کیفیت زندگی افت پیدا کرده و طول عمر کاهش پیدا میکند.
از طرفی مصرف بیش از اندازه کالری هم میتواند باعث افزایش وزن شده که چربی های اضافه بر روی عملکرد همه اندام ها از جمله کبد تاثیر میگذارند و باعث شدت بیماری و بروز سایر بیماری های مزمن میگردند. از طرفی کبد شما باید برای هضم و جذب غذای اضافه کار بیشتری بکند که این مسئله فشار را بر روی کبد بیشتر میکند. پس اولین نکته که باید در رژیم غذایی سیروز کبد رعایت کنید دریافت مناسب انرژی است.
کربوهیدرات ها در رژیم غذایی سیروز شاید کمی چالش برانگیز باشند. از آنجایی که یکی از نقش های اصلی کبد متابولیسم کربوهیدرات است، نارسایی آن میتواند در متابولیسم کربوهیدرات و گلوکز اختلال ایجاد کند. گاهی اوقات مقاومت به انسولین در بیماران سیروز دیده میشود که در آن بدن نمیتواند به خوبی قند را کنترل کند. در نتیجه باید در این شرایط میزان کربوهیدرات دریافتی کنترل شده و مقدار آن در طول روز تقسیم شود تا از افزایش ناگهانی قند خون جلوگیری گردد. بهترین حالت تقسیم کربوهیدرات ها در ۳ وعده اصلی و ۳ میان وعده است. در رژیم سیروز کبدی افرادی که دچار افزایش قند خون نشده اند محدودیت زیاد کربوهیدرات ها ضروری نیست.
در رژیم غذایی سیروز کبدی در حدود ۳۰% از انرژی دریافتی را همانند افراد سالم میتوان از چربی ها تامین کرد. از آنجایی که چربی ها انرژی بسیار بالایی دارند، در افراد لاغر میتوان این میزان چربی را افزایش داد و مقدار آن را کمی بیشتر کرد. نگرانی خاصی در مورد مصرف متعادل چربی ها در رژیم سیروز کبد وجود ندارد. فقط به این نکته توجه داشته باشید که در صورت وجود اسهال چرب باید از روغن های MCT در رژیم غذایی این بیماران استفاده شود. MCT ها نوع خاصی از چربی هستند که بسیار راحت تر جذب بدن شده و مورد استفاده قرار میگیرند.
پروتئین مهم ترین درشت مغذی موجود در رژیم غذایی سیروز کبدی است. بدن شما برای انجام فعالیت های پایه به حدود ۰.۸ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن نیاز دارد. در افراد مبتلا به سیروز توصیه میشود که این میزان به ۱ تا ۱.۵ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن افزایش پیدا کند. برای اینکه مطمئن شوید به اندازه کافی پروتئین دریافت میکنید حداقل ۱.۲ تا ۱.۳ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در رژیم غذایی خود مصرف کنید. در بیمارانی که عفونت فعال داشته باشند، دچار خونریزی شده باشند، درگیر آسیت شدید باشند و یا تحت سایر استرس های فیزیکی قرار داشته باشند باید حداقل ۱.۵ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن پروتئین دریافت کنند.
توجه داشته باشید که مصرف بیش از حد پروتئین باعث تجمع مواد نیتروژنی در بدن شده که به دنبال آن انسفالوپاتی یا همان حالت مه مغزی یا گیجی، فراموشی و... ایجاد میشود. پس از مصرف بیش از حد مواد پروتئینی در رژیم غذایی در انسفالوپاتی کبدی باید خودداری کنید. سایر موارد رژیم انسفالوپاتی کبدی با رژیم سیروز مشترک خواهد بود.
نکته دیگر در مورد پروتئین دریافتی در رژیم سیروز کبدی این است که نوع اسید آمینه های دریافتی نقش مستقیمی در بهبود بیماری دارد، به طور که آمینو اسید های شاخه دار (BCAAs) که در پروتئین های گیاهی وجود دارد در این بیماران مفید تر است و مقدار آمینو اسید های آروماتیک (AAAs) که در گوشت و مرغ وجود دارد باید محدود شود.
میزان آب و مایعات دریافتی در رژیم غذایی سیروز با توجه به وجود اِدِم و آسیت یا شدت آنها تعیین میشود. زمانی که اِدِم یا آسیت وجود داشته باشد و همزمان سطح سدیم پایین باشد باید دریافت مایعات کمتر شود و روزانه به ۱ تا ۱.۵ لیتر معادل ۴ تا ۶ لیوان در روز محدود شود. توجه داشته باشید که چای، آش، آبمیوه و سایر مایعات هم جزو مقدار مجاز مایعات روزانه خود محاسبه کنید.
مقدار سدیم هم با توجه به وجود ادم یا آسیت مشخص میشود. در صورت عدم وجود آنها محدودیت مصرفی برای سدیم وجود ندارد با این حال بهتر است که به مقدار زیاد از نمک استفاده نکنید. اما در صورت وجود ادم یا آسیت، میزان سدیم دریافتی باید به کمتر از ۲۰۰۰ تا ۲۴۰۰ میلی گرم در روز برسد. از آنجا که یک رژیم غذایی معمولی این این میزان سدیم را دارد، پس اضافه کردن سدیم به غذاها ممنوع است. عمده ترین منبع سدیم دریافتی ما در رژیم غذایی نمک خوراکی است. هر ۱ قاشق چایخوری نمک حدود ۲۵۰۰ میلی گرم سدیم دارد. پس همانطور که دیدید در صورت آسیت یا ادم به هیچ وجه نباید از نمک خوراکی استفاده کنید. غذاهای حاوی نمک مثل شوریجات، ترشیجات، غذاهای نمک سود شده، مواد غذایی بسته بندی شده که حاوی سدیم بالای هستند و... در این شرایط باید محدود شوند.
با توجه به افزایش نیاز های بدن در طی بیماری سیروز کبدی، استفاده از برخی مواد غذایی میتواند به محافظت بیشتر از کبد و تامین نیاز های فرد کمک بیشتری کند. در ادامه گروه غذاهای مناسب برای سیروز کبدی را مشاهده میکنید.
همانطور که گفتیم متابولیسم کربوهیدرات ها و گلوکز در سیروز ممکن است دچار اختلال شود. از آنجایی که غلات کامل و سبوسدار با سرعت کمتری جذب میشوند و قند خون را با سرعت کمتری افزایش میدهند برای استفاده در رژیم غذایی سیروز کبدی مناسب تر هستند.
سعی کنید نان های بدون سبوس مثل لواش، باگت، نان سفید و... را با نان های سبوسداری چون سنگک، جو و... جایگزین کنید. در مورد برنج سفید هم اگر بتوانید آن را با برنج قهوه ای جایگزین کنید بسیار بهتر است، در غیر اینصورت میتوانید کمی پودر سبوس برنج به آن اضافه کنید.
علاوه بر این غلات کامل منبع بسیار خوبی برای ویتامین های گروه ب هستند که در بیماران سیروز کبد ناشی از مصرف زیاد الکل کمبود این ویتامین ها به وفور دیده میشود.
میوه ها، سبزیجات و مغزها سرشار از ویتامین های مختلف، مواد معدنی، فیبر و آنتی اکسیدان هستند. از جمله مهمترین آنتی اکسیدان هایی که در بیماران سیروز به محافظت از کبد آنها کمک میکنند شامل ویتامین E، سلنیوم، ویتامین A و ویتامین C هستند. مطالعات نشان میدهند که مصرف مکمل این آنتی اکسیدان ها به اندازه دریافت آنها از طریق مواد غذایی موثر نیست و باید آنها را از طریق رژیم غذایی دریافت کنید. از این رو حتما قسمتی از رژیم غذایی خود را به این مواد غذایی اختصاص دهید.
لبنیات از جمله شیر، ماست، دوغ کم نمک، کشک و قارا یکی دیگر از مواد غذایی مفید برای استفاده در رژیم غذایی سیروز کبدی است. مصرف پروتئین کازئین سبب بهبود عملکرد های مغزی در این بیماران میشود. از آنجا که لبنیات اصلی ترین منبع غذایی کازئین هستند استفاده متعادل از آنها به تامین پروتئین مورد نیاز بدن و بهبود عملکرد مغذی منجر میشود. حتما از لبنیات در رژیم غذایی خود استفاده کنید.
حبوبات از دیگر منابع خوب پروتئینی هستند که در بیماران مبتلا به سیروز مفید میباشند. همانطور که گفتیم در افراد مبتلا به سیروز باید عمده پروتئین دریافتی از طریق مصرف پروتئین های گیاهی از جمله حبوبات و سویا باشد. مصرف بیشتر پروتئین های گیاهی تعادل آمینو اسید ها را در بدن بیماران مبتلا به سیروز برقرار کرده و مانع از تجمع برخی از اسید آمینه های خاص میشود.
علاوه بر این حبوبات حاوی مواد معدنی و ویتامین های مختلفی هستند که در محافظت از سلول های بدن در برابر آسیب نقش ایفا میکنند. سعی کنید در هفته حداقل ۵ بار از حبوبات استفاده کنید.
گوشت ماهی علاوه بر اینکه منبع خوبی از امگا ۳ است، حاوی پروتئین های با کیفیتی است که برای بیمار مبتلا به سیروز کبدی مناسب است. ماهی جایگزین خوبی برای گوشت قرمز است و میتوان از آن به مقدار متعادل در رژیم غذایی استفاده کرد. بهتر است از ماهی هایی که ابعاد کوچکتری دارند مثل ماهی کیلکا یا قزل آلا استفاده کنید. این ماهی ها بخاطر ابعاد کوچکتری که دارند میزان کمتری هم جیوه در خود دارند و باعث مسمومیت با این فلز سمی نمیشوند.
چربی های امگا ۳ دارای خواص ضد التهابی هستند و التهابات بدن را کاهش میدهند. از این رو بهتر است قسمتی از چربی های دریافتی خود را به دسته اختصاص دهید. برای اینکه دریافت امگا ۳ را در رژیم غذایی خود بیشتر کنید روغن زیتون و کانولا (کلزا) را جایگزین روغن های مصرفی خود کنید. از ماهی و غذاهای دریایی یکبار در هفته استفاده کنید و مغزیجات و آجیل را به برنامه غذایی هفتگی خود اضافه کنید. زیتون، آووکادو، دانه چیا، بذر کتان و روغن ماهی از منابع خوب امگا ۳ هستند.
برخی از مواد غذایی هم هستند که با توجه به اختلال در عملکرد کبد در صورتی که به مقدار زیاد استفاده شوند میتوانند باعث تجمع ترکیبات مختلف در بدن شده و عوارض مختلفی را ایجاد کنند. در ادامه مواد غذایی که باید استفاده نشده یا محدود شوند برای شما بیان شده است.
الکل و نوشیدنی های الکلی علاوه بر آسیب هایی که به کلیه، مغز، معده و سایر اندام ها وارد میکنند به شدت برای کبد سمی هستند و به هیچ وجه نباید مصرف شوند. حتی مصرف مقدار کم الکل هم میتواند مشکل ساز باشد و محدودیت کامل آن در رژیم غذایی سیروز وجود دارد.
در بیماری سیروز کبد تجمع آمینو اسید های آروماتیک (AAAs) یا به طور دقیق تر فنیل آلانین، تیروزین و تریپتوفان در بدن بیشتر میشود و این مسئله بخاطر تحلیل عضلانی و کاهش سنتز پروتئین در بدن است. از آنجایی که گوشت قرمز سرشار از این آمینو اسید هاست باید مصرف آن در رژیم غذایی سیروز کبدی محدود شود و تا حد امکان از برنامه غذایی کنار گذاشته شود. البته میتوان در برخی از بیماران با توجه به شرایط بالینی به مقدار کم از گوشت قرمز در رژیم غذایی استفاده کرد.
از آنجایی که تقریبا هر چیزی که میخورید توسط کبد متابولیزه میشود باید مراقب هر چیزی که میخورید باشید، برخی دمنوش ها و داروهای گیاهی در افرادی که دچار سیروز کبد شده اند میتوانند سمی باشند. از این رو این افراد نباید از دمنوش ها و داروهای گیاهی بدون مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه استفاده کنند. از جمله رایج ترین دمنوش هایی که برای بیماران سیروز کبد سمی هستند عبارتند از عصاره چای سبز، آلوئه ورا، سِنا، گارسینیا کامبوجیا و چای کامفری. البته لیست بلند بالایی از این ترکیبات وجود دارد و شما باید در هنگام مصرف مراقب آنها باشید.
غذاهای دریایی نیم پز یا خام ممکن است حاوی باکتری ویبریو باشد که برای افراد مبتلا به سیروز بسیار خطرناک است. از این رو حتما مطمئن شوید که غذاها بخصوص غذاهای دریایی به طور کامل پخته شوند تا از جهت آلودگی باکتریایی نگرانی وجود نداشته باشد.
• نوشیدن آب برای بیماران مبتلا به سیروز مفید است مگر در شرایطی که اِدِم یا آسیت وجود داشته باشد.
• به طور کلی یک رژیم غذایی با کربوهیدرات بالا و پروتئین محدود شده توصیه میشود. زمانی که قند خون افزایش پیدا کرده مراقب مجموع کربوهیدرات دریافتی باشید.
• تخم مرغ، گوشت مرغ و سایر غذاهایی که در لیست بالا ذکر نشده اند را میتوان در حد متعادل در برنامه غذایی استفاده کرد، اما نباید در مصرف آنها زیاده روی شود.
• بجای نمک از ادویه ها، سبزیجات معطر و آب مرکبات استفاده کنید.
• بهتر است که حجم غذاها را کمتر و تعداد وعده ها را بیشتر کنید تا مواد مغذی در طول روز در اختیار بدن قرار گیرد و مانع تحلیل عضلانی شود.
• وعده های غذایی خود را حذف نکنید و سعی کنید به سه وعده و سه میان وعده پایبند باشید.
• مکمل یاری با ویتامین های گروه ب، ویتامین C، ویتامین K، منیزیوم و روی توصیه میشود. البته قبل از مصرف با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
• از مصرف زیاد ویتامین های A و D جدا خودداری کنید. مصرف زیاد این دو ویتامین میتواند منجر به مسمویت شود.
• در صورتی که واریس مری وجود داشته باشد از غذاهای با بافت نرم تر استفاده کنید و غذاهای خشک را مصرف نکنید.
• عصاره شیرین بیان میتواند در سیروز کبدی مفید باشد. فقط مراقب باشید که مصرف آن در بیماران مبتلا به پرفشاری خون، بارداری، مصرف کننده های داروهای استروئیدی، دیگوکسین، داروهای مدر و ضد انعقاد ها ممنوع است.
• خار مریم بخاطر اثرات آنتی اکسیدانی که دارد در بیماران مبتلا به سیروز کبد مفید است و تا ۴۲۰ میلی گرم در روز میتوانید از آن استفاده کنید.
• از مصرف هرگونه دارو بدون مشورت پزشک خودداری کنید.
• برای ورزش کردن حتما باید با پزشک مشورت کنید زیرا میتواند احتمال خونریزی را افزایش دهد.
پیشتر گفتیم که سیروز کبدی ممکن است منجر به آسیت یا تورم شکم یا آب آوردن شکم شود. این وضعیت ممکن است برای شما آزار دهنده باشد. محدودیت های غذایی در هنگام آسیب مثل کاهش سدیم دریافتی، کاهش دریافت مایعات و عدم مصرف نوشیدنی های الکلی در کنار فعالیت بدنی منظم و عدم استعمال دخانیات از اصول اولیه درمان آسیت هستند. اما در کنار این موارد استفاده از برخی غذاهای مفید برای آسیت شکم هم میتواند به شما کمک کند تا بتوانید این مشکل را بهتر مدیریت کنید. البته ناگفته نماند که مطالعات در این زمینه هنوز محدود است و نیازمند مطالعات بیشتری میباشد و از طرفی استفاده از غذاهای مفید برای آسیت به تنهایی نمیتواند کمک کننده باشد و حتما باید در کنار آنها محدودیت سدیم دریافتی هم اعمال شود.
• گوشت مرغ و بوقلمون
• سویا
• ماست کم چرب
• شیر کم چرب
• پنیر فتا
• مغزیجات مثل بادام، گردو، فندق، پسته و...
• مغز تخمه کدو و آفتابگردان
• ماهی
حتما این نکته را در نظر داشته باشید که در زمان بروز انسفالوپاتی باید مقدار پروتئین دریافتی و نوع آن کنترل شود تا باعث تجمع برخی ترکیبات ناشی از متابولیسم پروتئین ها در بدن نشود. از این رو اگر انسفالوپاتی کبدی در شما وجود دارد حتما با مشاور تغذیه صحبت کنید و از مصرف بیش از حد مواد غذایی گفته شده برای درمان آسیت خودداری کنید.
تنها راه قطعی درمان کبد چرب استفاده از رژیم غذایی مناسب است
رژیم غذایی مناسب برای افراد مبتلا به سیروز کبدی
.webp)
.svg){kind=icon}
.svg){kind=icon}
