اسلیو معده و کبد چرب

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۲۶ مهر ۱۴۰۴

عمل جراحی اسلیو معده (Gastric Sleeve Surgery) یکی از پرطرفدارترین روش‌های جراحی چاقی است که با کاهش حجم معده، باعث کاهش اشتها و در نتیجه کاهش وزن قابل توجه می‌شود. اما یکی از نگرانی‌های رایج در میان افرادی که قصد انجام این جراحی را دارند، تأثیر اسلیو معده بر کبد چرب است.

بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) در افراد چاق بسیار شایع است و می‌تواند قبل از جراحی، خطر بروز عوارض حین عمل را افزایش دهد. از طرف دیگر، کاهش وزن سریع بعد از اسلیو معده نیز ممکن است تغییراتی در عملکرد کبد ایجاد کند که باید با برنامه ریزی تغذیه ای دقیق کنترل شود.

در این مطلب به بررسی علمی رابطه بین جراحی اسلیو معده و کبد چرب، تغییرات متابولیک بعد از عمل، مراقبت‌های تغذیه‌ای و راهکارهای پیشگیری از آسیب کبدی می‌پردازیم.

ارتباط میان اسلیو معده و کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) موضوعی است که اخیرا توجه بسیاری از پژوهشگران و متخصصان تغذیه را به خود جلب کرده است. چاقی، مقاومت به انسولین و بالا بودن سطح تری گلیسیرید خون از مهم ترین عوامل بروز کبد چرب هستند؛ در حالی که جراحی اسلیو معده می‌تواند از طریق اصلاح این عوامل متابولیک، در بهبود وضعیت کبد نقش مؤثری داشته باشد.

مطالعات متعدد نشان میدهند که پس از انجام اسلیو معده، کاهش وزن قابل توجهی در بیماران رخ می‌دهد که با کاهش تجمع چربی در سلول‌های کبدی، کاهش التهاب و بهبود حساسیت به انسولین همراه است. تنها ۶ ماه پس از جراحی، سطح آنزیم‌های کبدی (ALT و AST) به‌طور معناداری کاهش میابد و میزان چربی کبد در بیماران بیش از ۵۰ درصد بهبود خواهد داشت.

با این حال، باید توجه داشت که در برخی بیماران، کاهش وزن سریع و محدودیت شدید دریافت کالری پس از اسلیو معده ممکن است به صورت موقت موجب افزایش بار متابولیک روی کبد شود. به همین دلیل، ارزیابی وضعیت کبد قبل از عمل و پیگیری تغذیه‌ای دقیق بعد از جراحی اسلیو اهمیت بالایی دارد.

به طور خلاصه، اسلیو معده در بیشتر موارد باعث بهبود کبد چرب می‌شود، اما در صورت عدم رعایت تغذیه مناسب و کاهش وزن غیر منطقی یا عدم استفاده از داروهای تجویز شده، می‌تواند باعث تجمع چربی در کبد شده و عملکرد کبد را دچار اختلال کند. بنابراین همکاری بین بیمار، پزشک جراح و مشاور یا متخصص تغذیه کلید دستیابی به بهترین نتیجه درمانی است.

در افرادی که درجات پیشرفته‌تری از بیماری کبد دارند مثل فیبروز یا سیروز کبدی انجام اسلیو معده می‌تواند با خطرات جدی همراه باشد. شناخت این محدودیت‌ها قبل از جراحی نقش مهمی در پیشگیری از عوارض و انتخاب روش مناسب درمان دارد.

چه افرادی نباید عمل اسلیو انجام دهند؟

افرادی که دچار سیروز پیشرفته یا نارسایی کبدی هستند، معمولاً کاندید مناسبی برای جراحی اسلیو معده محسوب نمی‌شوند. در این بیماران، کاهش ناگهانی وزن باعث افزایش بار کبدی، خطر بروز آسیت، انسفالوپاتی کبدی و حتی نارسایی حاد کبد میشود.

همچنین بیمارانی که اختلالات انعقادی شدید، سوءتغذیه یا سابقه مصرف الکل دارند، باید قبل از جراحی اسلیو ارزیابی دقیق تری شوند. در چنین شرایطی، پزشک ممکن است روش‌های غیرجراحی یا جراحی‌های کمتر تهاجمی را پیشنهاد کند.

از این رو پیش از انجام جراحی اسلیو معده، انجام ارزیابی دقیق وضعیت کبد ضروری است. سونوگرافی، فیبرو اسکن و آزمایش‌های آنزیم‌های کبدی از مهم ترین بررسی‌های اولیه محسوب می‌شوند. در برخی بیماران، انجام بیوپسی کبد نیز برای تعیین میزان فیبروز یا التهاب پیشنهاد می‌شود.

اگر قبل از عمل، درجه بالایی از کبد چرب یا فیبروز تشخیص داده شود، لازم است بیمار ابتدا با تغییر رژیم غذایی، فعالیت بدنی و درمان دارویی وضعیت کبد خود را بهبود دهد، سپس اقدام به جراحی کند. رعایت این مرحله می‌تواند تا حد زیادی از نارسایی کبدی پس از عمل جلوگیری کند و نتیجه نهایی را بهبود بخشد.

احتمال بدتر شدن عملکرد کبد در بیماران خاص

برخی بیماران پس از جراحی اسلیو، به‌ویژه در ماه های اول، ممکن است دچار افزایش موقت آنزیم‌های کبدی شوند. این موضوع معمولاً به دلیل کاهش سریع بافت چربی و آزاد شدن اسیدهای چرب آزاد در خون است که بار متابولیکی بر کبد را بالا می‌برد.

مطالعات نشان می‌دهند که در بیماران با BMI بسیار بالا، احتمال افزایش موقتی ALT و AST بیشتر است. هرچند این تغییرات معمولاً طی چند ماه با تثبیت وزن و رعایت رژیم غذایی صحیح بهبود می‌یابد، اما در صورت بی توجهی می‌تواند منجر به التهاب و استرس اکسیداتیو در بافت کبد شود.

جراحی اسلیو معده نه تنها موجب کاهش وزن چشمگیر می‌شود، بلکه تغییرات مهمی در وضعیت هورمون‌ها، متابولیسم و عملکرد کبد ایجاد می‌کند. همین تغییرات است که باعث می‌شود بسیاری از بیماران پس از جراحی، شاهد بهبود قابل توجه کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) باشند. در ادامه، مکانیزم‌های علمی این بهبود را بررسی می‌کنیم.

تغییر در هورمون‌های گوارشی و کنترل قند خون

بعد از اسلیو معده، بخش عمده‌ای از معده که منبع اصلی ترشح هورمون گرلین است، برداشته می‌شود. کاهش سطح این هورمون باعث کاهش اشتها و کنترل بهتر دریافت انرژی می‌گردد. در عین حال، سطح برخی هورمون‌های دیگر مانند GLP-۱  و PYY افزایش می‌یابد که احساس سیری را بیشتر میکنند.

این تغییرات هورمونی موجب بهبود کنترل قند خون، کاهش ترشح انسولین اضافی و کاهش تجمع چربی در کبد می‌شوند. مطالعات منتشر شده نشان داده‌اند که تنها سه ماه پس از جراحی اسلیو، سطح HbA۱c و تری گلیسیرید خون به طور معناداری کاهش می‌یابد و عملکرد کبد بهبود پیدا می‌کند.

کاهش مقاومت به انسولین پس از جراحی

مقاومت به انسولین یکی از اصلی‌ترین علل بروز کبد چرب غیرالکلی است. زمانی که سلول‌ها به انسولین پاسخ مناسبی نمی دهند، گلوکز و چربی در خون تجمع یافته و در نهایت در سلول‌های کبدی ذخیره می‌شوند.

بعد از جراحی اسلیو معده، به‌دلیل کاهش وزن، کاهش التهاب سیستمیک و تغییر در فلور میکروبی روده، حساسیت به انسولین افزایش می‌یابد. به‌عبارت دیگر، سلول‌ها دوباره قادر به جذب گلوکز می‌شوند و کبد دیگر مجبور به ذخیره چربی اضافی نیست. جراحی اسلیو معده باعث کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی در شاخص HOMA-IR (نشانگر مقاومت به انسولین) در بیماران مبتلا به کبد چرب می‌شود.

کاهش اشتها و جذب کمتر چربی

یکی دیگر از اثرات مهم اسلیو معده، کاهش دریافت چربی و کالری در دستگاه گوارش است. به‌دلیل کوچک شدن حجم معده، بیماران نمی‌توانند وعده‌های غذایی پرحجم و پرچرب مصرف کنند. در نتیجه، ورود اسیدهای چرب آزاد به کبد کاهش یافته و التهاب کبد کمتر می‌شود.

کاهش اشتها و تغییر در عادات غذایی پس از جراحی باعث می‌شود که بیماران تمایل بیشتری به مصرف غذاهای سالم مانند سبزیجات، پروتئین‌های کم‌چرب و منابع فیبر پیدا کنند. این تغییر الگوی غذایی به‌طور مستقیم در کاهش چربی احشایی و چربی کبدی نقش دارد.

پس از جراحی اسلیو معده، تغذیه نقش حیاتی در بهبود عملکرد دستگاه گوارش و بازسازی بافت کبد دارد. بیماران مبتلا به کبد چرب باید رژیمی دریافت کنند که علاوه بر کمک به کاهش وزن، از بروز التهاب و استرس اکسیداتیو در سلول‌های کبدی جلوگیری کند. رعایت اصول تغذیه‌ای در ماه‌های نخست پس از جراحی می‌تواند تفاوت چشمگیری در نتیجه نهایی ایجاد کند.

بیماران مبتلا به کبد چرب در رژیم پس از جراحی اسلیو باید از مصرف هر نوع غذای سرخ کردنی، پرچرب یا شیرین پرهیز کنند. برنامه غذایی این افراد باید بر اساس پروتئین کافی (حداقل ۶۰ تا ۹۰ گرم در روز)، فیبر بالا و چربی های مفید مانند روغن زیتون تنظیم شود.

خوراکی های مفید برای بازسازی سلول های کبدی پس از اسلیو

بیماران مبتلا به کبد چرب پس از اسلیو معده باید از مواد غذایی‌ که خاصیت آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی و ترمیم‌کنندگی کبد را دارند استفاده کنند. مهم ترین این خوراکی ها عبارتند از:

• سبزیجات برگ سبز (اسفناج، جعفری، کلم بروکلی)، سرشار از فولات و آنتی اکسیدان‌های محافظ سلول های کبدی هستند.
• ماهی‌های چرب مانند سالمون و ساردین، منبع غنی امگا-۳ که باعث کاهش التهاب و تجمع چربی در کبد می‌شوند.
• زردچوبه و چای سبز که دارای پلی‌فنول‌های مختلف و کورکومین هستند و در بازسازی بافت کبدی نقش دارند.
• میوه‌های کم قند و پر آنتی اکسیدان مانند سیب، توت ها و گریپ فروت که به سم زدایی بدن و کنترل قند خون کمک میکنند.
• نوشیدن آب کافی (۱.۵ تا ۲ لیتر در روز) برای دفع سموم و حفظ عملکرد مناسب کبد بسیار ضروری است.

مواد غذایی که باید پس از اسلیو پرهیز شوند

پس از جراحی اسلیو معده، برخی مواد غذایی می‌توانند باعث افزایش التهاب کبدی، کند شدن روند ترمیم و اختلال در گوارش شوند. مهم‌ترین مواردی که باید از آن‌ها در برنامه غذایی پس از جراحی اسلیو پرهیز کرد عبارت‌اند از:

• غذاهای چرب و سرخ کردنی مانند فست فودها، سیب زمینی سرخ شده و گوشت‌های فرآوری شده را نباید استفاده کرد.
• قندهای ساده و شیرینی‌ها موجب افزایش چربی در سلول های کبدی می‌شود و در نتیجه باید آن ها را حذف کنید.
• نوشیدنی‌های گازدار و صنعتی حاوی شکر بالا و افزودنی‌هایی هستند که به کبد آسیب می‌زنند.
• الکل حتی در مقادیر کم پس از جراحی به‌شدت خطرناک است و علاوه بر آسیب معده، می‌تواند عملکرد کبد را مختل کند.

رعایت این محدودیت‌ها نه تنها باعث ترمیم بهتر بافت کبدی می‌شود، بلکه از بازگشت چربی به کبد و عوارض گوارشی پس از عمل اسلیو جلوگیری می‌کند.

کاهش وزن و درمان کبد چرب پس از اسلیو معده تنها با انجام عمل جراحی محقق نمی‌شود، بلکه به تغییر سبک زندگی، تغذیه و پیگیری های منظم پزشکی نیاز دارد. بیماران مبتلا به کبد چرب در صورت رعایت دقیق توصیه‌های تخصصی می‌توانند از بروز عوارض کبدی پیشگیری کرده و سلامت خود را برای سال‌ها حفظ کنند.

پیگیری منظم و آزمایش آنزیم‌های کبدی

بررسی وضعیت کبد پس از جراحی اسلیو اهمیت زیادی دارد. پزشک معمولاً هر سه تا شش ماه یک بار آزمایش‌های عملکرد کبد را تجویز می‌کند. این آزمایش‌ها نشان می‌دهند که روند درمان کبد چرب چگونه پیش می‌رود. 

پیگیری منظم آنزیم‌های کبدی پس از جراحی باعث کاهش ۴۰ درصدی بروز عوارض ناشی از کبد چرب میشود. در صورت مشاهده افزایش موقت آنزیم‌ها، اصلاح برنامه غذایی و فعالیت بدنی معمولاً باعث بازگشت وضعیت کبد به حالت طبیعی می‌شود.

انجام فعالیت بدنی سبک

اگرچه در ماه‌های اولیه بعد از جراحی اسلیو فعالیت‌های شدید ممنوع است، اما انجام فعالیت بدنی سبک و منظم می‌تواند به شکل قابل توجهی به بهبود عملکرد کبد کمک کند. پیاده روی آرام روزانه (۳۰ دقیقه)، حرکات کششی یا یوگای سبک باعث افزایش حساسیت به انسولین، کاهش التهاب سیستمیک و افزایش جریان خون کبدی می‌شود.

طبق مطالعات، انجام فعالیت فیزیکی منظم پس از اسلیو معده باعث کاهش ۲۵ درصدی در میزان چربی کبد و بهبود متابولیسم گلوکز طی شش ماه شده است. همچنین فعالیت بدنی به حفظ توده عضلانی و کنترل وزن هم کمک میکند.

استفاده از مکمل ها و ویتامین‌ های مفید

پس از جراحی اسلیو معده، دریافت و جذب برخی مواد مغذی کاهش می‌یابد؛ بنابراین، مصرف مکمل‌ها با نظر متخصص تغذیه و پزشک ضروری است. بیماران مبتلا به کبد چرب باید به مکمل‌های زیر توجه کنند:

• ویتامین D: کمبود ویتامین d با پیشرفت کبد چرب و التهاب مرتبط است. مصرف روزانه ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ واحد بین‌المللی (IU) با نظر پزشک یا مشاور تغذیه توصیه می‌شود.
• ویتامین E: یک آنتی اکسیدان قوی است که باعث کاهش التهاب و بهبود چربی کبد میشود. البته صرفا باید با نظر پزشک یا مشاور تغذیه استفاده گردد.
• ویتامین‌های گروه B (به‌ویژه B۱۲ و فولات): در متابولیسم چربی و عملکرد طبیعی کبد نقش حیاتی دارند.
• اسیدهای چرب امگا-۳: از روغن ماهی یا بذر کتان استخراج می‌شوند و به کاهش تری گلیسیرید و التهاب کبد کمک می‌کنند.
• پروبیوتیک‌ها: به تنظیم فلور روده و کاهش تولید ترکیبات التهابی مؤثر بر کبد کمک می‌کنند.

توجه داشته باشید که مصرف خودسرانه مکمل‌ها، به ویژه در دوزهای بالا، میتواند خطرناک باشد. تمام مکمل‌ها باید طبق تجویز پزشک و یا زیر نظر مشاور و متخصص تغذیه مصرف شوند.