تغذیه مناسب بعد از پیوند کبد

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۰۸ آبان ۱۴۰۳

پیوند کبد آخرین راهکار برای درمان و جبران از کار افتادگی کبد است که ممکن است به دلیل بیماری‌هایی مانند سیروز کبدی، هپاتیت، هموکروماتوز، و بیماری‌های خودایمنی ایجاد شود. بارز ترین علائمی که نشان می‌دهند ممکن است به پیوند کبد نیاز داشته باشید شامل موارد زیر است:
• آسیت (تجمع مایع در شکم)
• زردی
• ادم (تورم یا احتباس آب در اندام ها)
• مشکلات سیستم عصبی و اختلال در عملکرد ذهنی
• تحلیل عضلانی و کاشکسی (ضعف و کاهش وزن شدید)

اهمیت تغذیه مناسب پس از پیوند کبد
از آنجایی که وضعیت تغذیه بیماران قبل از پیوند معمولاً ضعیف است و سبب کمبودهای مختلفی میشود، پس از پیوند کبد باید حتما تغذیه مناسب داشته باشید تا با سوءتغذیه مواجه نشوید. تغذیه صحیح به بازسازی بدن و پیشبرد روند بهبودی کمک می‌کند و می‌تواند نقش حیاتی در موفقیت پیوند کبد داشته باشد. تغذیه مناسب بعد از پیوند کبد به شما کمک میکند تا:

بهبود سریع‌تر زخم‌ها: تغذیه مناسب بعد از پیوند باعث بهبود سریع‌تر زخم‌ها و کاهش التهاب می‌شود.
بازسازی توده عضلانی: تغذیه کافی و صحیح به بازیابی عضلات از دست رفته و تقویت بدن کمک می‌کند.
احیای ذخایر چربی و انرژی بدن: تأمین ذخایر چربی‌های ضروری و انرژی مورد نیاز، به بهبود عملکرد بدن و حفظ سلامت عمومی کمک می‌کند.
کاهش فشار اضافه بر کبد جدید: تغذیه متعادل می‌تواند فشار بر روی کبد پیوندی را کاهش دهد و از عملکرد بهتر آن حمایت کند.
کاهش خطر پوکی استخوان: تغذیه مناسب با مواد معدنی کافی می‌تواند به پیشگیری از پوکی استخوان کمک کند. زیرا مصرف داروهای استروئیدی خطر پوکی استخوان را به شدت افزایش میدهند.
پیشگیری از پس زدن پیوند: تغذیه سالم و مناسب می‌تواند به بهبود عملکرد سیستم ایمنی و جلوگیری از پس زدن کبد پیوندی کمک کند.
کاهش خطر عفونت‌ها: رژیم غذایی مناسب بعد از پیوند کبد به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند و خطر ابتلا به عفونت‌های مختلف را کاهش می‌دهد.

در ابتدا باید بدانید که رژیم غذایی پس از پیوند کبد ۲ فاز مختلف دارد. در فاز اول یا فاز حاد که تا ۲ ماه پس از پیوند باید رعایت شود نیازهای تغذیه ای بیشتر است و در نتیجه رژیم غذایی پر کالری و پر پروتئین باید دنبال شود. پس از حدود ۲ ماه و بهبود نسبی، نیازهای بدن کاهش پیدا کرده و دریافت انرژی و بخصوص پروتئین باید تعدیل پیدا کند که فاز دوم یا فاز مزمن رژیم پیوند کبد را تشکیل میدهد و باید این فاز برای طولانی مدت ادامه پیدا کند. در ادامه، با اصول یک رژیم غذایی مناسب پس از پیوند کبد آشنا می‌شوید که به بهبود سریع‌تر و پیشگیری از عوارض جانبی به شما کمک می‌کند.

اصلاح سوء تغذیه و بازسازی ذخایر بدن اولین و مهم‌ترین اقدام در رژیم غذایی پس از پیوند کبد است. از آنجا که بسیاری از بیماران به دلیل اختلالات متابولیکی و مشکلات جذب مواد غذایی دچار کاهش شدید توده عضلانی، از دست دادن چربی‌های ضروری و کمبود ریزمغذی‌ها هستند، رژیم غذایی پس از پیوند باید به تدریج به جبران این کمبودها بپردازد.

از طرفی عمل پیوند کبد یک جراحی سنگین است و استرس زیادی به بدن وارد می‌کند. بنابراین، در ماه‌های اول پس از پیوند باید مواد مغذی بیشتری مصرف کنید تا بدن بتواند این فشار را بهتر تحمل کند. این دریافت مواد مغذی به بهبود سریع‌تر زخم‌ها، تقویت سیستم ایمنی، و بازسازی عضلات کمک خواهد کرد.


نیازهای تغذیه‌ای در مراحل مختلف پس از پیوند کبد:
۱. در فاز اول (فاز حاد پیوند: تا ۲ ماه بعد از پیوند) نیاز به انرژی افزایش پیدا میکند، در این دوره بدن حدود ۲۰% تا ۳۰% بیشتر از یک فرد سالم به انرژی نیاز دارد که باید از طریق رژیم غذایی تامین شود. اگر وزن شما کم است و نیاز به افزایش وزن دارید، احتمالا نیاز به دریافت کالری بیشتر از این مقدار هم داشته باشید.
۲. در فاز دوم (فاز مزمن پیوند: از ماه سوم به بعد) نیاز به انرژی کاهش می‌یابد و به سطح طبیعی برمی‌گردد. دریافت انرژی بیش از حد در این فاز می‌تواند سبب افزایش وزن و تجمع چربی‌های اضافی شود که برای سلامت کبد جدید مناسب نیست.

در هر دو فاز، مدیریت درست رژیم غذایی برای بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از عوارض جانبی پیوند کبد بسیار مهم است. رعایت این اصول به بازسازی کامل بدن و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند و احتمال موفقیت پیوند را افزایش می‌دهد.

غلات کامل، میوه های تازه، سبزیجات نشاسته ای، مغزیجات، حبوبات، لبنیات و دانه های روغنی از جمله مواد غذایی مفیدی هستند که میتوانید برای افزایش انرژی دریافتی خود از آنها استفاده کنید.

پروتئین یکی از حیاتی‌ترین درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی پس از پیوند کبد است و نقش مهمی در بهبود زخم‌های جراحی، تقویت عضلات و تقویت سیستم ایمنی بدن دارد. پس از پیوند، دریافت پروتئین کافی به ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده کمک می‌کند، و در صورت کمبود میتواند مشکلاتی را برای شما ایجاد کند.

نیاز پروتئینی در مراحل مختلف پیوند کبد:
۱. فاز حاد پیوند (تا ۲ ماه پس از پیوند): در فاز حاد میزان نیاز به پروتئین بیشتر میشود. در این مرحله حساس، بدن به ۱.۲ تا ۲ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن نیاز دارد. نیاز بیشتر به پروتئین در این فاز به این دلیل است که بدن برای ترمیم سریع‌تر زخم‌ها، بازیابی توده عضلانی و بهبود عملکرد سیستم ایمنی به پروتئین بیشتری احتیاج دارد.
۲. فاز مزمن پیوند (از ماه سوم به بعد): در این مرحله، نیاز به پروتئین کاهش یافته و به ۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن می‌رسد تا فشار اضافی روی کبد جلوگیری شود. تعادل در دریافت پروتئین در این فاز، به حفظ سلامت کبد و جلوگیری از فشار اضافه روی آن و پیشگیری از تجمع چربی‌های اضافی کمک می‌کند.

برای تأمین نیاز بدن به پروتئین، حداقل نیمی از پروتئین دریافتی باید از منابع باکیفیت باشد. منابع پروتئینی مانند گوشت قرمز بدون چربی، مرغ، ماهی، تخم‌ مرغ، لبنیات و سویا نه تنها حاوی پروتئین کامل هستند، بلکه به تامین نیاز بدن به ویتامین ها و مواد معدنی مختلف کمک می‌کنند.

چربی‌ها بخش مهمی از رژیم غذایی سالم پس از پیوند کبد هستند و نقش‌های اساسی در عملکرد بدن دارند. آن‌ها به تولید هورمون‌ها، جذب ویتامین‌های محلول در چربی (مانند ویتامین‌های A، D، E، K) و ساخت سلول‌های جدید کمک می‌کنند. بنابراین، چربی‌های سالم باید به طور منظم در رژیم غذایی شما وجود داشته باشند.

بعلاوه چربی‌ها منبعی غنی از انرژی هستند و برای افرادی که نیاز به افزایش وزن دارند، بسیار مفیدند. حذف کامل چربی از رژیم غذایی نه تنها توصیه نمی‌شود، بلکه می‌تواند باعث اختلال عملکرد بدن یا جذب برخی مواد مغذی ضروری شود.

نیاز بدن به چربی در مراحل مختلف پس از پیوند کبد
۱. فاز حاد پیوند (تا ۲ ماه پس از پیوند):  میزان نیاز به چربی در این مرحله، حداقل ۳۰% از انرژی است و این مقدار از کالری دریافتی باید از چربی‌ها تامین شود. در صورت بالا بودن قند خون یا هایپرگلایسمی، می‌توان میزان انرژی دریافتی از چربی‌ها را تا ۵۰% افزایش داد تا قند خون کنترل شود و بدن به خوبی انرژی دریافت کند.
۲. فاز مزمن پیوند (از ماه سوم به بعد):  در این مرحله، حداکثر ۳۰% از انرژی دریافتی باید از چربی‌ها باشد. در فاز مزمن، چربی‌های اشباع مانند خامه، کره، سرشیر، و چربی گوشت باید به حداکثر یک سوم از کل چربی‌های دریافتی (۱۰% از کالری دریافتی) محدود شود، چراکه مصرف بیش از حد آن‌ها می‌تواند منجر به افزایش کلسترول و فشار روی کبد پیوندی شود.

برای حفظ سلامت کبد پیوندی و کاهش فشار بر روی آن، مصرف چربی‌های غیر اشباع مانند روغن زیتون، آووکادو، مغزها و دانه‌ها توصیه می‌شود. این چربی‌ها نه تنها مفیدند، بلکه به تنظیم سطح چربی خون و تقویت سلامت عمومی بدن نیز کمک می‌کنند.

در افرادی که پیوند کبد انجام داده‌اند، ممکن است گاهی با مشکل سوء جذب چربی‌ها مواجه شوند. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله اختلالات گوارشی یا تغییر در متابولیسم بدن پس از عمل پیوند رخ دهد. در چنین شرایطی، مشاوره با متخصص تغذیه اهمیت ویژه‌ای دارد تا راهکارهای مناسب برای اصلاح این مشکل ارائه شود.

پس از پیوند کبد، نیاز بدن به ریزمغذی‌ها تغییر می‌کند و توجه به مصرف کافی آن‌ها یا جلوگیری از مصرف بیش از حد ضروری است. در ادامه به بررسی مهم‌ترین ریزمغذی‌های مورد نیاز در این دوره می‌پردازیم:

۱. کلسیم
کلسیم از ریزمغذی‌های حیاتی در رژیم غذایی پس از پیوند کبد است. بیماران پیوندی به دلیل استفاده از داروهای کورتونی، ممکن است با برداشت کلسیم از استخوان‌ها مواجه شوند. بنابراین، مصرف کافی کلسیم برای جلوگیری از پوکی استخوان ضروری است.
نیاز روزانه در فاز حاد ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌گرم و در فاز مزمن ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی‌گرم کلسیم است. این میزان کلسیم معادل ۳ تا ۴ واحد لبنیات کم‌چرب در روز است. در صورتی که به اندازه کافی لبنیات استفاده نمیکنید، مصرف مکمل کلسیم توصیه می‌شود.

۲. سدیم
سدیم برای عملکرد صحیح بدن، به ویژه سیستم عصبی ضروری است. با این حال، دریافت سدیم در رژیم غذایی ایرانی‌ها بخاطر مصرف نمک زیاد غالباً بیشتر از نیاز بدن است. میزان مجاز سدیم در فاز حاد ۲ تا ۴ گرم در روز و در فاز مزمن ۳ تا ۴ گرم در روز است. برای تامین این میزان سدیم میتوانید حدود یک سوم تا نصف قاشق چای‌خوری نمک در روز استفاده کنید.

۳. منیزیوم و فسفر
 این دو ماده معدنی نیز پس از پیوند کبد مهم هستند، هرچند مقدار مشخصی برای دریافت آن‌ها تعیین نشده است. با این حال، باید تلاش کنید تا مصرف غذاهای غنی از منیزیوم و فسفر را افزایش دهید. در دوره مزمن پیوند، نیاز به این مواد معدنی باید بیشتر شود و در صورت دریافت ناکافی از طریق رژیم، مکمل آنها را مصرف کنید.
منیزیوم در تخمه کدو، بادام، کینوا، بادام هندی، اسفناج و گوشت به مقدار زیادی وجود دارد. فسفر هم در لبنیات، گوشت ها و غلات کامل میتوانید پیدا کنید.

۴. پتاسیم
پتاسیم از الکترولیت‌های حیاتی در بدن است و کاهش یا افزایش آن می‌تواند خطرناک باشد. برای تعیین نیاز به افزایش یا کاهش پتاسیم، باید به نتایج آزمایش خون توجه کنید. از این رو توصیه عمومی به مصرف یا کاهش دریافت غذاهای غنی از پتاسیم نداریم.

۵. سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی
به طور کلی، نیازی به مصرف مکمل‌های مولتی ویتامین-مینرال وجود ندارد، مگر اینکه رژیم غذایی شما از نظر تامین ریز مغذی ها ناکافی باشد. به طور مثال در صورتی که به اندازه کافی در معرض نور مستقی خورشید قرار نگیرید باید مکمل ویتامین D مصرف کنید و یا در صورت وجود سوءجذب چربی از ویتامین های محلول در چربی (A, D, K) استفاده کنید.

به‌طور کلی، پس از پیوند کبد محدودیتی در مصرف آب و مایعات وجود ندارد و شما می‌توانید طبق نیاز و میزان تشنگی خود، مایعات کافی بنوشید. اما اگر عوارضی مانند آسیت (تجمع مایعات در شکم) یا ادم (تورم ناشی از تجمع مایعات) داشته باشید، باید مصرف آب و مایعات را محدود کنید. رعایت این محدودیت‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت و کاهش علائم ناشی از تجمع مایعات کمک کند.

در شرایط ادم یا آسیت باید دریافت سدیم به حداکثر ۲ گرم در روز کاهش یابد. این کار به کاهش تجمع مایعات در بدن و کاهش علائم کمک می‌کند. نوشیدن مایعات هم باید به ۴ تا ۶ لیوان در روز محدود شود. این مقدار شامل تمام انواع نوشیدنی‌ها از جمله آب، چای، شیر و سایر مایعات مصرفی می‌شود.

در رژیم غذایی پس از پیوند کبد، علاوه بر کلیاتی که پیشتر گفته شد، جزئیات مهمی هم وجود دارد که رعایت آن‌ها به بهبود سلامت و کاهش مشکلات احتمالی کمک می‌کند. در ادامه، به این نکات کلیدی اشاره میکنیم:

کنترل قند خون: در صورت مشاهده نوسانات قند خون، با متخصص تغذیه مشورت کنید تا با تنظیم رژیم غذایی، کنترل بهتری بر قند خون داشته باشید. احتمال ابتلا به دیابت پس از پیوند کبد بخاطر داروهای مصرفی بیشتر است.
مراقبت از سطح مواد معدنی: کمبود موادی مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم، فسفر، منگنز، مس و روی، پس از پیوند کبد رایج است. سطح این مواد را به طور منظم بررسی کرده و با متخصص تغذیه درباره دریافت کافی آن‌ها صحبت کنید.
مصرف پروبیوتیک‌ها و پره‌بیوتیک‌ها: این ترکیبات به تقویت سیستم ایمنی و بهبود سلامت دستگاه گوارش کمک می‌کنند و می‌توانند خطر ابتلا به عفونت‌ها را کاهش دهند.
پرهیز از گیاهان دارویی و دمنوش‌ها: از مصرف هر گونه گیاه دارویی یا دمنوش بدون هماهنگی و مشورت با پزشک خودداری کنید، زیرا ممکن است بر عملکرد کبد تاثیر منفی بگذارند.
کاهش مصرف قندهای ساده: از مواد غذایی با قند مصنوعی و قندهای ساده مانند شیرینی، شکلات، نوشابه و... دوری کنید.
مدیریت وزن: پس از پیوند کبد، افزایش وزن و چاقی ممکن است رخ دهد. کالری دریافتی را با دقت کنترل کنید تا دچار اضافه وزن نشوید.
عدم مصرف الکل: مصرف نوشیدنی‌های الکلی به شدت منع میشود، لذا از مصرف آنها جداً خودداری کنید.
فعالیت بدنی منظم: ورزش یا فعالیت بدنی منظم به حفظ سلامت عمومی و پیشگیری از پوکی استخوان کمک بسیار زیادی می‌کند.
رعایت بهداشت مواد غذایی: از مصرف غذاهای مشکوک به آلودگی خودداری کنید تا از عفونت‌ها در امان بمانید.
مراقبت از کلسترول و فشار خون: پیوند کبد احتمال ابتلا به پرفشاری خون یا افزایش چربی خون را بیشتر میکند؛ بنابراین، رژیم غذایی سالم و پیگیری منظم وضعیت این فاکتورها ضروری است.