رژیم دیابت بارداری: راهنمای کامل تغذیه در دیابت بارداری

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۱۹ آبان ۱۴۰۳

دیابت بارداری یا دیابت حاملگی یکی از شایع‌ ترین مشکلات دوران بارداری است که به دلیل عدم تحمل کربوهیدرات در درجات مختلف رخ می‌دهد. این بیماری زمانی تشخیص داده می‌شود که سطح قند خون در دوران بارداری بالاتر از حد طبیعی برود که ناشی از عوامل مختلفی در بدن مادر است.

چرا دیابت بارداری اتفاق می‌افتد؟
دیابت بارداری به دلیل افزایش سطح هورمون‌هایی مانند استروژن، پروژسترون و هورمون لاکتوژن جفتی به وجود می‌آید. این هورمون‌ها که برای حفظ بارداری ضروری هستند، می‌توانند باعث کاهش حساسیت بدن به انسولین شوند. در نتیجه، بدن نمی‌تواند به درستی از انسولین برای تنظیم قند خون استفاده کند، و این منجر به افزایش سطح گلوکز در خون می‌شود.

تشخیص دیابت بارداری
پزشکان معمولاً برای تشخیص دیابت بارداری آزمایش‌های خاصی انجام می‌دهند که بر اساس معیارهای زیر دیابت بارداری را تشخیص میدهند:
• قند خون ناشتا: اگر سطح قند خون ناشتا بیشتر از ۹۲ تا ۹۵ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر باشد، می‌تواند نشانه دیابت بارداری باشد.
• قند خون ۱ ساعته پس از مصرف گلوکز: اگر این مقدار بیش از ۱۸۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر باشد، نشانه خطر است.
• قند خون ۲ ساعته پس از مصرف گلوکز: اگر این مقدار بیش از ۱۵۳ تا ۱۵۵ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر باشد، احتمال دیابت بارداری مطرح می‌شود.

در بیشتر موارد، دیابت بارداری پس از زایمان بهبود پیدا می‌کند و سطح قند خون به حالت طبیعی بازمی‌گردد. با این حال، مادرانی که دیابت بارداری را تجربه کرده‌اند، در آینده بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ هستند. به همین دلیل، توصیه می‌شود این مادران پس از بارداری، با دقت بیشتری قند خون خود را کنترل کرده و سبک زندگی سالمی را در پیش بگیرند.

درمان دیابت بارداری
اکثر مادران با دیابت بارداری می‌توانند با رعایت رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی منظم قند خون خود را کنترل کنند. با این حال در برخی موارد، نیاز به استفاده انسولین نیز وجود دارد. در ادامه به طور کامل درباره رژیم غذایی دیابت بارداری که شامل مصرف غذاهایی با شاخص گلیسمی پایین، کاهش مصرف کربوهیدرات‌های ساده و افزایش مصرف فیبر و پروتئین‌های با کیفیت است صحبت خواهیم کرد.

دیابت بارداری می‌تواند بدون هیچ علامتی باشد، به همین دلیل غربالگری دیابت حاملگی برای تمامی زنان باردار بین هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ بارداری ضروری است. این آزمایش می‌تواند به شناسایی دیابت حاملگی کمک کند و از عوارض احتمالی برای مادر و نوزاد جلوگیری نماید. اما در برخی موارد، علائم و نشانه‌هایی وجود دارد که می‌تواند هشداری برای دیابت بارداری باشد.

علائم شایع دیابت بارداری
• تشنگی غیر عادی: اگر بیش از حد معمول احساس تشنگی می‌کنید، ممکن است نشانه‌ای از دیابت بارداری باشد.
• تکرر ادرار: افزایش تعداد دفعات ادرار می‌تواند به دلیل بالا رفتن سطح گلوکز خون باشد.
• گرسنگی بیش از حد: اگر حتی پس از خوردن غذا باز هم احساس گرسنگی شدیدی دارید، این وضعیت غیرطبیعی است.
• خستگی غیرعادی: احساس خستگی و بی‌حالی مداوم می‌تواند ناشی عدم دریافت قند توسط سلول ها و بالا بودن قند خون باشد.
• کاهش وزن بی دلیل: این مورد کمتر دیده می‌شود، اما ممکن است در موارد شدید دیابت بارداری رخ دهد.

علائم کمتر شایع اما جدی‌تر
• اختلالات بینایی: تاری دید یا مشکلات بینایی می‌تواند از علائم دیابت بارداری باشد.
• تحریک‌پذیری و تغییرات خلقی: نوسانات قند خون می‌تواند بر خلق و خو تأثیر بگذارد.
• گزگز و مورمور شدن دست و پا: این حس ممکن است ناشی از آسیب‌ به اعصاب محیطی باشد.
• عفونت‌های مکرر: ابتلا به عفونت‌های پوستی، لثه، مثانه و مجاری تناسلی می‌تواند از نشانه‌های دیابت بارداری باشد.
• خارش غیرطبیعی پوست: این علامت ناشی از گردش خون ضعیف یا عفونت‌های قارچی مرتبط با قند خون بالا است.
• عدم بهبود زخم‌ها: تاخیر در بهبود زخم‌ها و آسیب‌های پوستی ممکن است به دلیل اختلال در سیستم ایمنی و قند خون باشد.

بسیاری از زنان باردار ممکن است هیچ‌یک از این علائم را نداشته باشند و با این حال به دیابت بارداری مبتلا باشند. بنابراین، تنها راه تشخیص قطعی، انجام آزمایش قند خون است. این موضوع اهمیت انجام غربالگری‌های دوره‌ای را نشان می‌دهد تا در صورت وجود دیابت بارداری، به موقع مدیریت شود.

اگر هر یک از علائم فوق را تجربه کردید، با پزشک خود مشورت کنید. دیابت بارداری قابل مدیریت است و با اقدامات مناسب، می‌توان بارداری سالمی داشت.

اگرچه همه مادران باردار می‌توانند در معرض ابتلا به دیابت حاملگی باشند، اما برخی افراد با شرایط خاص احتمال بیشتری برای ابتلا دارند. عواملی که خطر دیابت بارداری را افزایش می‌دهند عبارتند از:

• سن بالای ۲۵ سال: زنان بارداری که سن آنها بیش از ۲۵ سال است، بیشتر در معرض ابتلا به دیابت بارداری هستند.
• اضافه وزن یا چاقی: شاخص توده بدنی (BMI) بالا یا چاقی پیش از بارداری یکی از مهم‌ترین عوامل خطر است.
• نداشتن فعالیت بدنی: زنانی که فعالیت بدنی کمی دارند، احتمال بیشتری برای بروز دیابت بارداری دارند.
• سابقه خانوادگی دیابت: اگر یکی از بستگان درجه یک شما (مانند والدین یا خواهر و برادر) دیابت داشته باشد، خطر ابتلا به دیابت بارداری در شما افزایش می‌یابد.
• سابقه تولد نوزاد با وزن زیاد: اگر در گذشته نوزادی با وزن بیش از ۴ کیلوگرم به دنیا آورده‌اید، احتمال ابتلای شما بیشتر است.
• سابقه دیابت بارداری: اگر در بارداری‌های قبلی دچار دیابت بارداری شده‌اید، در بارداری‌های بعدی نیز در معرض خطر هستید.
• فشار خون بالا: زنانی که به فشار خون بالا مبتلا هستند، بیشتر در معرض دیابت بارداری قرار دارند.
• کلسترول خوب (HDL-C) پایین یا تری‌گلیسیرید بالا: HDL-C کمتر از ۳۵ mg/dL یا تری‌گلیسیرید بالاتر از ۲۵۰ mg/dL از دیگر عوامل خطر محسوب می‌شوند.
• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): این بیماری هورمونی می‌تواند احتمال دیابت بارداری را افزایش دهد.
• سابقه بیماری‌های قلبی عروقی: زنانی که پیش از بارداری دچار مشکلات قلبی یا عروقی بوده‌اند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

درمان دیابت بارداری بسته به سطح قند خون مادر می‌تواند متفاوت باشد. هدف اصلی از درمان، حفظ سطح قند خون در محدوده طبیعی و پیشگیری از عوارض برای مادر و جنین است. راه‌های اصلی درمان عبارتند از:

رژیم غذایی مناسب:
تنظیم رژیم غذایی اولین و مهم‌ترین گام در درمان دیابت بارداری است. مادران باید از غذاهای کم‌کربوهیدرات و کم‌قند استفاده کنند و مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده، پروتئین و فیبر را افزایش دهند.

فعالیت بدنی منظم:
فعالیت فیزیکی منظم، مانند پیاده‌روی روزانه یا ورزش‌های سبک، می‌تواند به کاهش و تثبیت قند خون کمک کند. ورزش حساسیت به انسولین را افزایش داده، که به بدن در استفاده بهتر از قند کمک می‌کند. البته، نوع و میزان فعالیت بدنی باید حتماً با پزشک مشورت شود تا خطری برای بارداری نداشته باشد.

تزریق انسولین:
اگر رژیم غذایی و ورزش به تنهایی نتوانند سطح قند خون را کنترل کنند، پزشک ممکن است تزریق انسولین را توصیه کند. در واقع انسولین درمانی زمانی به کار می‌رود که سطح قند خون به رغم رعایت رژیم غذایی و ورزش، همچنان بالا بماند. حدود ۷۰ تا ۸۵ درصد از زنان مبتلا به دیابت بارداری تنها با تغییر رژیم غذایی و فعالیت بدنی می‌توانند قند خون خود را مدیریت کنند و نیازی به انسولین نخواهند داشت.

حدود ۷۰ تا ۸۵ درصد از زنان مبتلا به دیابت بارداری تنها با تغییر رژیم غذایی و فعالیت بدنی می‌توانند قند خون خود را مدیریت کنند و نیازی به انسولین نخواهند داشت.

رژیم غذایی مناسب نقش حیاتی در کنترل دیابت بارداری دارد. این رژیم باید به گونه‌ای تنظیم شود که نه تنها قند خون را کنترل کند، بلکه از افزایش وزن بیش از حد و عوارض احتمالی دیگر نیز جلوگیری کند. در ادامه به نکات مهم تغذیه‌ای در رژیم غذایی برای مادران مبتلا به دیابت بارداری اشاره می‌کنیم:

کنترل کالری دریافتی: اولین اصل در رژیم غذایی دیابت بارداری کنترل کالری مصرفی است. انرژی دریافتی نباید باعث افزایش وزن بیش از حد و یا افزایش قند خون شما شود. در زمینه میزان افزایش وزن میتوانید مقاله افزایش وزن بارداری را بخوانید. مقدار کالری مناسب بسته به عوامل مختلفی مانند وزن قبل از بارداری، میزان فعالیت بدنی، هفته بارداری و تعداد جنین‌ها متفاوت است. به طور کلی، رژیم غذایی مادر نباید کمتر از ۱۸۰۰ کالری باشد، زیرا رژیم‌های کم‌کالری می‌توانند منجر به افزایش اجسام کتونی در خون شده که برای مادر و جنین خطرناک است.

کربوهیدرات‌ها و تأثیر آن‌ها بر دیابت حاملگی: کربوهیدرات‌ها تأثیر مستقیمی بر سطح قند خون دارند و باید به دقت مدیریت شوند. علاوه بر مقدار کربوهیدرات، نوع آن‌ها نیز اهمیت دارد. کربوهیدرات‌هایی که سرعت جذب پایین‌تری دارند (مانند غلات کامل، سبزیجات و میوه‌ها) برای مادر مبتلا به دیابت مناسب‌تر هستند، زیرا قند خون را به تدریج افزایش می‌دهند. بالعکس باید از کربوهیدرات‌های ساده مثل شیرینی، کیک، شکلات، نوشابه، آبمیوه و... پرهیز کنید.
مقدار کربوهیدرات‌ها در رژیم دیابت بارداری باید حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد از کالری دریافتی روزانه باشد. همچنین، مادر باید روزانه حداقل ۱۷۵ گرم کربوهیدرات مصرف کند تا انرژی کافی برای خود و جنین تأمین شود. کربوهیدرات‌ها باید در طول روز با درصدهای مشخصی در ۳ وعده اصلی و ۲ الی ۳ میان وعده تقسیم شوند تا از افزایش یا کاهش ناگهانی قند خون جلوگیری شود و سطح قند خون در یک محدوده ثابت حفظ گردد.

فیبر غذایی: فیبر می‌تواند به کنترل قند خون و بهبود مشکلات گوارشی در بارداری کمک کند. مصرف روزانه حداقل ۲۸ گرم فیبر توصیه می‌شود. منابع غنی از فیبر شامل سبزیجات، میوه‌ها، حبوبات، مغزیجات، غلات کامل و سبوس غلات هستند. فیبر موجود در سبزیجات، میوه‌ها و حبوبات در کاهش قند خون مؤثرتر هستند و باید بیشتر در رژیم غذایی دیابت بارداری گنجانده شوند.

چربی‌ها: مصرف بیش از حد چربی می‌تواند منجر به افزایش وزن، کاهش حساسیت به انسولین و کنترل ضعیف‌تر قند خون شود. به‌طور کلی، چربی‌ها باید ۲۰ تا ۳۵ درصد از کالری دریافتی روزانه را تشکیل دهند. علاوه بر این شما باید از چربی‌های گیاهی مانند روغن زیتون، روغن کلزا، روغن آفتابگردان، مغزیجات، آجیل و دانه‌های روغنی استفاده کنید که برای کنترل قند خون مفیدتر هستند. در مقابل از مصرف چربی گوشت یا غذاهای سرخ شده و مارگارین خودداری کنید.

پروتئین‌ها: اگر مادر مبتلا به پروتئین اوری (دفع پروتئین از طریق ادرار) نباشد، مصرف پروتئین به شرطی که سبب افزایش وزن نشود محدودیتی ندارد. منابع خوب پروتئینی شامل گوشت ماهی، لبنیات، مرغ، بوقلمون، تخم‌ مرغ، لوبیای سویا و گوشت قرمز می‌باشند که قند خون را افزایش نمی‌دهند و برای رشد جنین هم مفید هستند.

شیرین‌کننده‌های مصنوعی به دلیل عدم جذب توسط بدن و به دلیل تأثیرات کم‌کالری آن‌ها، اغلب به عنوان جایگزینی برای قند در رژیم غذایی افراد مبتلا به دیابت مطرح می‌شوند. با این حال، اثرات این شیرین‌کننده‌ها به ویژه در دوران بارداری به‌طور کامل بررسی نشده و اطلاعات قطعی در مورد ایمنی آنها برای مادران باردار در دست نیست. به طور کلی، اثرات این شیرین‌کننده‌ها در بدن هنوز به طور کامل مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است، و در نتیجه، هیچ نظر قطعی و علمی در مورد تأثیرات آن‌ها در دوران بارداری وجود ندارد. با این وجود، بر اساس مطالعات موجود، مصرف برخی از شیرین‌کننده‌های مصنوعی در مقادیر کم معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌کند. این شیرین‌کننده‌ها عبارتند از:

• آسه‌سولفام (Acesulfame)
• سوکرالوز (Sucralose)
• آسپارتام (Aspartame)
• ساخارین (Saccharin)

با این حال، به ویژه در مورد آسپارتام، اخیراً نگرانی‌هایی در مورد ارتباط آن با بروز سرطان مطرح شده است، هرچند که هنوز به شواهد بیشتری نیاز است تا بتوان در این زمینه نتیجه‌گیری قطعی انجام داد.

در مقابل، برخی شیرین‌کننده‌ها مانند سیکلامات (Sycclamate) در دوران بارداری ممنوع است و باید از مصرف آن‌ها خودداری کرد، زیرا اثرات منفی بر سلامت مادر و جنین دارند. بنابراین، مادران باردار مبتلا به دیابت باید قبل از مصرف هر گونه شیرین‌کننده مصنوعی با پزشک یا مشاور تغذیه خود کنند تا از ایمنی آن در دوران بارداری اطمینان حاصل کنند.

اما سوال مهمی که ایجاد میشود این است که در رژیم دیابت بارداری باید از چه غذاهایی استفاده کنیم تا قند خون ما کنترل شود؟
چهار گروه غذایی که حاوی کربوهیدرات هستند و میتوانند قند خون شما را بالا ببرند شامل نان و غلات، سبزیجات، میوه ها و لبنیات هستند. در نتیجه باید مراقب دریافت این چهار گروه در رژیم غذایی دیابت بارداری باشید.
در این چهار گروه که لیست آنها برای شما آورده شده است هرچه به سمت انتهای لیست پیش میرویم، تاثیر بیشتری روی افزایش قند خون میگذارند و بهتر است که کمتر در رژیم دیابت بارداری مورد استفاده قرار گیرند.

نان و غلات

هر واحد از این گروه حدود ۱۵ گرم کربوهیدرات دارد و در اغلب افراد حدود ۷ تا ۱۱ واحد نان و غلات باید مصرف شود. هرچه به انتهای لیست نزدیک تر میشویم، سرعت جذب گلوکز و افزایش قند خون هم افزایش پیدا میکند. در نتیجه بهتر است انتخاب های شما بیشتر از ابتدای لیست باشد و کمتر به سمت انتهای لیست پیش بروید.
• نان سبوس دار
• برنج قهوه ای
• اسپاگتی سبوس دار
• نخود فرنگی
• بلغور غلات مثل جو و گندم
• حبوبات پخته
• ارزن و کینوا
• جو و جوپرک
• ذرت
• کدو حلوایی
• سیب زمینی
• برنج سفید
• نان سفید

سبزیجات غیر نشاسته ای

سبزیجات غیر نشاسته ای کربوهیدرات بسیار کمی دارند و در هر واحد از آنها حدود ۵ گرم کربوهیدرات دارد که بخاطر فیبر بالای این سبزیجات میتوان از آن چشم پوشی کرد. شما باید روزانه حدود ۴ تا ۵ واحد سبزیجات در رژیم دیابت بارداری استفاده کنید. اولویت خاصی در مصرف آنها وجود ندارد و تقریبا همه آنها به یک میزان قند خون را افزایش میدهند و اختلاف زیادی با هم ندارند.
• سبزی خوردن
• کاهو
• اسفناج
• کرفس
• پیاز
• سیز
• گوجه فرنگی
• خیار
• کاهو
• کلم ها
• هویج خام
• و سایر سبزیجات دیگر

لبنیات

در رژیم دیابت بارداری باید ۳ تا ۴ واحد لبنیات در روز مورد استفاده قرار گیرد. هر واحد لبنیات حدود ۱۲ گرم کربوهیدرات دارد و همانطور که میبینید به اندازه یک واحد نان و غلات میتواند قند خون شما را افزایش دهد.
• شیر کامل
• شیر کم چرب
• ماست کم چرب
• دوغ
• کشک
• بستنی

میوه ها

هر واحد از میوه ها هم حاوی ۱۵ گرم کربوهیدرات هستند و میتوانند قند خون شما را افزایش دهند. با این حال برای تامین ویتامین ها و فیبر مورد نیاز بدن باید حدود ۳ تا ۴ واحد از آنها را مصرف کنید.
• توت ها، زردآلو و گریپ فروت
• سیب، آلو و گلابی
• هلو، انگور و پرتقال
• انبه، موز، کیوی و آناناس
• طالبی، خربزه و ملون
• هندوانه و کشمش