عسل و دیابت

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۲۵ شهریور ۱۴۰۴

عسل از گذشته به عنوان یک شیرین کننده طبیعی و حتی دارویی شناخته میشود. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که به دلیل طبیعی بودن، عسل می‌تواند جایگزین مناسبی برای قند و شکر در بیماران دیابتی باشد. اما سؤال اصلی اینجاست که آیا مصرف عسل برای افراد مبتلا به دیابت بی خطر است یا می‌تواند باعث افزایش قند خون شود؟

در این مقاله به بررسی علمی ترکیبات عسل، شاخص گلیسمی آن، نتایج تحقیقات علمی روی مصرف عسل در دیابت و توصیه‌های تغذیه‌ای درباره مصرف عسل در بیماران دیابتی می‌پردازیم. در نهایت به این سوال پاسخ میدهیم که آیا عسل می‌تواند بخشی از رژیم غذایی بیماران دیابتی باشد یا خیر.

عسل ماده‌ای طبیعی است که توسط زنبورهای عسل از شهد گل‌ها تولید می‌شود. این ترکیب شیرین حاوی مجموعه‌ای از قندهای طبیعی، ویتامین ها، مواد معدنی، اسیدهای آلی، پروتئین‌های آنزیمی و آنتی اکسیدان‌های مختلف است که خواص زیادی برای بدن دارند. به همین دلیل، برخلاف قند سفید که تنها از ساکارز خالص تشکیل شده و فاقد ریزمغذی یا ترکیبات مفید است، عسل ارزش تغذیه‌ای بیشتری دارد و می‌تواند خواص متعددی برای سلامت بدن داشته باشد.

از نظر ترکیب قندی، قند معمولی یا همان ساکارز، از گلوکز و فروکتوز با نسبت یکسان تشکیل می‌شود و پس از مصرف، سریعاً به این دو قند ساده شکسته می‌شود. عسل عمدتاً از فروکتوز و گلوکز با نسبت متفاوت تشکیل شده است و نسبت این دو قند می‌تواند بر سرعت جذب و اثر آن بر قند خون تأثیر بگذارد.

از نظر شاخص گلیسمی (GI) قند سفید دارای شاخص گلیسمی بالا (حدود ۶۵) است که باعث افزایش سریع قند خون می‌شود. شاخص گلیسمی عسل بسته به نوع آن متغیر (بین ۴۵ تا ۶۴) و معمولاً کمی پایین‌ تر از قند سفید است. این بدان معناست که عسل در مقایسه با قند، ممکن است افزایش قند خون کندتر و ملایم تری ایجاد کند، اما همچنان باعث افزایش قند خون میشود.

به طور خلاصه تفاوت اصلی عسل و قند سفید در ترکیب، شاخص گلیسمی و خواص زیستی آن هاست. با این حال، هر دو منبع کربوهیدرات ساده هستند و مصرف بیش از حد آن‌ها می‌تواند برای بیماران دیابتی مضر باشد.

یکی از دغدغه‌های بیماران دیابتی، انتخاب نوع شیرین کننده مناسب و اثر آن بر قند خون است. عسل به دلیل طبیعی بودن اغلب به عنوان جایگزین قند مطرح می‌شود، اما آیا میتوان عسل را بدون نگرانی در بیماران دیابتی استفاده کرد؟

عسل به دلیل داشتن فروکتوز بیشتر نسبت به گلوکز، معمولاً قند خون را نسبت به قند سفید با سرعت کمتری افزایش می‌دهد. در برخی بیماران دیابتی، مصرف مقادیر محدود عسل باعث افزایش ملایم تر قند خون می‌شود، اما همچنان مصرف زیاد آن می‌تواند منجر به هایپرگلیسمی یا افزایش شدید قند خون گردد.

برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ترکیبات آنتی اکسیدانی موجود در عسل ممکن است به کاهش استرس اکسیداتیو و بهبود حساسیت به انسولین کمک کنند. این موضوع می‌تواند در کاهش عوارض دیابت مثل آسیب های قلبی–عروقی نقش حمایتی داشته باشد، با این حال، مصرف بیش از اندازه، طولانی مدت یا بی رویه آن می‌تواند سطح قند ناشتا و HbA۱c را افزایش دهد.

نکته دیگر این است که شاخص گلیسمی عسل، بسته به منبع گیاهی و میزان فروکتوز و گلوکز آن متفاوت است. به عنوان مثال عسل گل اقاقیا نسبت به عسل گل آفتابگردان یا یونجه شاخص گلیسمی پایین تری دارد و با سرعت کمتری قند خون را افزایش میدهد. اما عسل همچنان یک قند ساده است و مصرف زیاد و بی رویه آن می‌تواند کنترل دیابت را مختل کند. بنابراین استفاده از عسل باید محدود، کنترل شده و زیر نظر متخصص تغذیه باشد.

همانطور که گفتیم این نکته را نباید فراموش کنید که عسل همچنان یک منبع قند ساده محسوب می‌شود و مصرف بیش از حد آن می‌تواند برای افراد مبتلا به دیابت خطرناک باشد. مهم ترین خطرات مصرف بی رویه عسل در دیابت عبارتند از:

• افزایش سریع قند خون
عسل عمدتاً از فروکتوز و گلوکز تشکیل شده است. مصرف بیش از حد عسل می‌تواند به سرعت سطح قند خون را بالا ببرد. این افزایش ناگهانی کنترل قند خون را در بیماران دیابتی دشوار کرده و نیاز به افزایش دوز دارو یا انسولین را به دنبال داشته دارد.

• افزایش HbA۱c
مطالعات نشان میدهند که مصرف مقدار های زیاد عسل می‌تواند در طولانی مدت باعث افزایش هموگلوبین A۱c شود که شاخص اصلی کنترل قند خون در ۳ ماه اخیر است. این موضوع خطر بروز عوارضی مانند آسیب شبکیه چشم و کلیه یا اعصاب را بالا می‌برد.

• افزایش وزن و مقاومت به انسولین
عسل کالری بالایی دارد و به ازای هر قاشق حدود ۶۰ کالری به بدن میرساند. مصرف زیاد آن ممکن است باعث افزایش وزن و چاقی شود. اضافه وزن و چاقی، یکی از عوامل کلیدی در تشدید مقاومت به انسولین و وخیم تر شدن دیابت نوع ۲ است.

• افزایش چربی خون
مصرف بیش از حد قندهای ساده از جمله عسل می‌تواند سطح تری‌گلیسرید خون را بالا ببرد. بالا بودن تری گلیسرید یکی از عوامل خطر مهم در بیماری‌های قلبی عروقی است که در بیماران دیابتی شایع تر است.

• خطر هیپوگلیسمی جبرانی
برخی بیماران دیابتی عسل را به عنوان قند طبیعی بی ضرر استفاده می‌کنند، یا در مصرف آن زیاده روی میکنند. این رفتار می‌تواند باعث اختلال در تنظیم قند خون و حتی بروز هیپوگلیسمی یا افت شدید قند خون بخاطر اثر جبرانی شود.

یکی از پرسش‌های رایج بیماران دیابتی این است که برای بهره مندی از فواید عسل، چه مقدار از آن را می‌توان بدون آسیب مصرف کرد؟ پاسخ این سؤال وابسته به شرایط فردی مثل نوع دیابت، سطح کنترل قند خون، داروهای مصرفی و وضعیت وزنی است. با این حال، بر اساس توصیه‌های علمی می‌توان چارچوب کلی زیر را برای مصرف عسل در بیماران مبتلا به دیابت در نظر گرفت:

در بیماران دیابتی که قند خونشان کنترل شده است، مصرف حدود ۱ تا ۲ قاشق چای خوری معادل ۵ تا ۱۰ گرم عسل در روز، آن هم به‌صورت پخش شده و همراه با وعده های غذایی یا در میان وعده ها، معمولاً بی‌خطر در نظر گرفته می‌شود. مصرف بیشتر از این مقدار می‌تواند قند خون و HbA۱c را بالا ببرد. از مصرف عسل به صورت ناشتا هم باید خودداری کنید.

بهتر است عسل همراه با مواد پر فیبر مثل نان سبوسدار، جو دوسر یا غذاهای پروتئینی مثل شیر یا آجیل مصرف کنید تا جذب قندها کندتر شود. در بیماران با قند خون کنترل نشده، HbA۱c بالاتر از ۷.۵%، یا چاقی و مقاومت به انسولین شدید مصرف عسل توصیه نمی‌شود.

با همه این توضیحات، تعیین مقدار دقیق مصرف عسل در بیماران دیابتی باید با توجه به وضعیت بالینی هر فرد و زیر نظر متخصص تغذیه انجام شود.

در بیماری دیابت معمولا به دنبال موادری هستیم که قند خون را کمتر افزایش دهند و در عین حال طعم مطلوبی داشته باشند. اگرچه عسل یک شیرین کننده طبیعی است، اما همچنان حاوی قند ساده بوده و باید به صورت محدود مصرف شود. خوشبختانه در حال حاضر جایگزین های مناسبی برای قند و عسل در رژیم غذایی وجود دارد که میتوانید از آن ها استفاده کنید. از جمله مواد زیر:

۱. استویا
یک شیرین کننده طبیعی استخراج شده از برگ گیاهی به همین نام است. استویا یک شیرین کننده بدون کالری و بدون تأثیر بر قند خون و انسولین است که میتوان از آن به عنوان یک جایگزین طبیعی در رژیم غذایی بیماران دیابتی استفاده کرد.

۲. اریتریتول
یک قند الکلی با کالری بسیار پایین است و به دلیل جذب ناقص در روده، تأثیر ناچیزی بر قند خون و انسولین دارد. اریتریتول برخلاف سایر قندهای الکلی مثل سوربیتول یا مانیتول، مشکلات گوارشی کمتری ایجاد میکند.

۳. سوکرالوز
یک شیرین کننده مصنوعی، تقریباً ۶۰۰ برابر شیرین تر از قند است. با این حال تأثیر قابل توجه بر قند خون نداشته و به راحتی می‌توانید در آشپزی و پخت و پز استفاده کنید. 

۴. پودر مانک فروت
یک شیرین کننده طبیعی استخراج شده از میوه مانک است که به تازگی به عنوان جایگزین بدون کالری قند، در صنایع غذایی و نوشیدنی‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. مانک فروت تاثیری روی قند خون ندارد و میتواند در رژیم دیابتی مورد استفاده قرار گیرد.

اگرچه این جایگزین‌ها معمولاً برای افراد دیابتی بی خطر در نظر گرفته می‌شوند، اما باید توجه داشت که استفاده بیش از حد از برخی قندهای الکلی می‌تواند باعث نفخ یا اسهال شود. یا ذائقه شما را به طعم شیرین تغییر دهد. از این رو همواره در مصرف این ترکیبات اعتدال را رعایت کنید.