رژیم دیابت بارداری: راهنمای کامل تغذیه در دیابت بارداری

محمدحسن میعادفر، کارشناس تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۱۶ مهر ۱۴۰۲

دیابت بارداری یا دیابت حاملگی شایعترین عارضه طبی دوران بارداری است که ناشی از عدم تحمل کربوهیدرات در درجات مختلف میباشد. تشخیص یا شروع دیابت بارداری در حاملگی تعریف میشود و ناشی از افزایش استروژن، پروژسترون و هورمون لاکتوژن جفتی میباشد.
دیابت بارداری معمولا با پایان بارداری بهبود پیدا کرده و سطح قند خون به حالت نرمال باز میگردد، با این حال مادرانی که تجربه دیابت بارداری را داشتند باید در آینده بیشتر مراقب قند خون خود باشند زیرا نسبت به ابتلای دیابت نوع ۲ مستعد تر هستند.
به طور کلی زمانی که قند خون ناشتا یک مادر باردار بیشتر از ۹۲-۹۵، قند خون ۱ ساعته بیشتر از ۱۸۰ و قند خون ۲ ساعته بیش از ۱۵۳-۱۵۵ باشد آن را دیابت بارداری مینامیم.

همه زنان باردار باید بین هفته های ۲۴ تا ۲۸ بارداری از نظر ابتلا به دیابت حاملگی غربالگری شوند. با این حال برخی از علائم نظیر پرنوشی، پر ادراری، خستگی غیر عادی و گرسنگی بیش از حد حتی پس از خوردن غذا میتواند از علائم اولیه دیابت بارداری باشد. در موارد شدیدتر دیابت بارداری علائمی نظیر کاهش وزن بی دلیل، افزایش عفونت و بیماری های قارچی و نهایتا تاخیر در بهبود آسیب و زخم ها بروز پیدا میکند.

اگر همه علائم دیابت بارداری را بخواهیم نام ببریم، به ترتیب زیر خواهند بود:
• تشنگی غیر معمول
• دفع ادرار به دفعات زیاد
• گرسنگی خیلی زیاد
• کاهش وزن بدون دلیل
• خستگی زیاد
• اختلالات بینایی
• تحریک پذیری
• گزگز و مورمور شدن دست و پا
• عفونت های مکرر در پوست، لثه، مثانه و مجرای تناسلی
• خارش پوست
• عدم بهبودی زخم ها

البته ممکن است هیچکدام از این علائم وجود نداشته باشند اما باز هم شما به دیابت بارداری مبتلا باشید و تنها راه تشخیص قطعی دیابت بارداری انجام آزمایش قند خون است.

همانطور که گفتیم برای تشخیص قطعی دیابت حاملگی باید آزمایش صورت گیرد. آزمایش گلوکز بارداری یا آزمایش قند بارداری به شما خواهد گفت که آیا به دیابت مبتلا هستید یا خیر؟ آزمایش گلوکز بارداری به دو روش انجام میگیرد.
• در روش اول ابتدا به مدت ۸ ساعت باید ناشتا باشید و چیزی نخورید، سپس از شما آزمایش قند خون گرفته میشود و مقدار ۷۵ گرم گلوکز مایع به شما داده میشود تا بنوشید. سپس به مدت ۱ و ۲ ساعت بعد از مصرف گلوکز مجددا آزمایش قند خون انجام میپذیرد. اگر یکی از نتایج بالاتر از حد معمول بود تشخیص دیابت داده میشود.
• روش دوم آزمایش گلوکز بارداری در دو مرحله انجام میپذیرد، در مرحله اول ابتدا به شما ۵۰ گرم گلوکز مایع داده میشود تا بنوشید، سپس قند خون شما بعد از یک ساعت اندازه گیری میشود. اگر قند خون شما بالاتر از ۱۴۰mg/dl بود سپس مرحله دوم آزمایش انجام میشود. در مرحله دوم که ۳ روز پس از مرحله اول انجام میشود، باید ابتدا ۸ ساعت ناشتا باشید و یک آزمایش خون انجام دهید، سپس ۱۰۰ گرم گلوکز مایع دریافت میکنید و قند شما ۱، ۲ و ۳ ساعت بعد اندازه گیری میشود. هر مقدار غیر طبیعی به عنوان دیابت بارداری در نظر گرفته میشود.

با وجود اینکه ممکن است هر مادری به دیابت بارداری مبتلا شود، اما احتمال ابتلای برخی مادران بیشتر است. مادرانی که یک یا چند شرط زیر را داشته باشند بیشتر در معرض ابتلا به دیابت حاملگی هستند:
• سن بالای ۲۵ سال
• مادران چاق یا دارای اضافه وزن
• مادرانی که فعالیت بدنی کمی دارند
• مادران با سابقه خانوادگی دیابت
• مادرانی که سابقه تولد فرزندی با بیش از ۴ کیلوگرم وزن دارند
• مادرانی که سابقه ابتلا به دیابت بارداری دارند
• مادران با فشار خون بالا
• مادرانی که کلسترول خوب (HDL-C) آنها کمتر از ۳۵mg/dl است یا تری گلیسیرید بالای ۲۵۰mg/dl دارند.
• مادران مبتلا به سندرم تخمدان پی کیستیک
• مادران با سابقه بیماری های قلبی عروقی

درمان دیابت بارداری با توجه به سطح قند خون میتواند متفاوت باشد. اصلی ترین راه برای درمان دیابت بارداری استفاده از رژیم غذایی مناسب است. داشتن فعالیت بدنی به طور منظم هم یکی دیگر از راه های کنترل قند خون است. در کنار رژیم غذایی دیابت بارداری ممکن است پزشک شما تشخیص دهد که برای کنترل قند باید انسولین هم تزریق شود.
۷۰ تا ۸۵% از موارد دیابت حاملگی تنها با یک رژیم غذایی مناسب و اضافه کردن فعالیت بدنی کنترل شده و دیگر نیازی به مصرف انسولین نخواهد بود.
آموزش مادر مبتلا به دیابت بارداری در مورد نحوه انتخاب صحیح غذا و داشتن برنامه غذایی مناسب برای دیابت بارداری بسیار مهم است و حتما باید در مورد نحوه صحیح مصرف مواد غذایی آموزش ببینند.

همانطور که گفتیم نقش تغذیه و رژیم غذایی در دیابت بارداری بسیار مهم است. اولین اصل در رژیم غذایی دیابت کنترل کالری دریافتی است. انرژی رژیم دیابت بارداری باید به گونه ای باشد که باعث اضافه وزن و وزن‌گیری بیش از اندازه در دوران بارداری نشود. کنترل مقدار و روند وزن گیری در کنترل قند خون در طی دروان بارداری بسیار با اهمیت است.
مقدار کالری رژیم دیابت بارداری با توجه به عوامل مختلفی مثل وزن قبل از بارداری، میزان فعالیت بدنی، روند وزن گیری در بارداری، اینکه در هفته چندم بارداری هستید یا تعداد جنین ها چند عدد است میتواند متفاوت باشد. به طور کلی توصیه نمیشود که رژیم غذایی دیابت بارداری کمتر از ۱۸۰۰ کالری داشته باشد زیرا باعث افزایش اجسام کتونی در خون میشود.

دومین قسمت مهم در رژیم غذایی دیابت بارداری، کربوهیدرات ها هستند. کربوهیدرات ها مستقیما روی قند خون اثر میگذارند و به همین دلیل باید توجه ویژه ای روی آنها شود. علاوه بر مقدار کربوهیدرات رژیم دیابت غذایی باید به نوع آنها هم توجه کرد. برخی کربوهیدرات ها قند خون را سریعتر افزایش میدهند و برخی دیگر با سرعت آهسته تری قند خون را زیاد میکنند. طبیعتا انواع کربوهیدراتی که سرعت جذب کمتری دارند برای مادر مبتلا به دیابت مناسب تر هستند. در این مقاله در مورد کربوهیدرات های مختلف و انواع مناسب آنها برای استفاده در رژیم دیابت صحبت شده است.
مقدار کربوهیدرات رژیم دیابت بارداری باید حدود ۴۰ تا ۵۰% از کالری دریافتی روزانه باشد. البته یک مادر باردار باید روزانه حداقل ۱۷۵ گرم کربوهیدرات دریافت کند تا در تامین انرژی خود و فرزندش دچار مشکل نشود.
نکته مهم دیگر در مورد کربوهیدرات ها، تقسیم آنها در طول روز است که باید در ۳ وعده اصلی و ۳ میان وعده تقسیم شوند تا باعث کاهش یا افزایش ناگهانی قند خون نشوند و سطح قند خون در یک محدوده نسبتا ثابت حفظ شود.

قسمت مهم دیگری که برای کنترل قند در رژیم دیابت بارداری اهمیت دارد فیبر غذایی است. در رژیم بارداری باید روزانه ۲۸ گرم فیبر غذایی مصرف شود تا در کنترل قند خون و کاهش مشکلات گوارشی در مادر باردار کمک کند.
فیبر در غذاهایی چون سبزیجات، میوه ها، حبوبات، مغزیجات، غلات کامل و سبوس غلات وجود دارد. اما فیبر موجود در سبزیجات، میوه ها و حبوبات در کاهش قند خون اثر بیشتری دارند و باید به مقدار بیشتری در رژیم دیابت بارداری مورد استفاده قرار گیرند.

چربی ها هم در تغذیه دیابت بارداری نقش مهمی دارند، مصرف بیش از حد آنها باعث افزایش وزن، کاهش حساسیت به انسولین و در نهایت عدم کنترل قند خون میگردد. به همین دلیل باید مقدار آنها متعادل باشد و چیزی در حدود ۲۰ تا ۳۵% از کالری دریافتی را چربی ها تشکیل دهند.
در بین چربی های مختلف نیز انواع چربی های گیاهی مثل روغن زیتون، روغن کلزا، روغن آفتابگردان، مغزیجات، آجیل و دانه های روغنی برای مصرف مناسب تر هستند.

در مورد پروتئین هم اگر مادر مبتلا به پروتئین اوری یا دفع پروتئین از طریق ادرار نشده بود، همانند مادران باردار سالم عمل کرده و محدودیتی در مقدار پروتئین دریافتی ایجاد نمیکنیم. منابع خوب پروتئینی در رژیم دیابت که قند خون را افزایش ندهد شامل گوشت ماهی، مرغ، بوقلمون، تخم مرغف لوبیای سویا و گوشت قرمز میباشد.

شیرین کننده های مصنوعی با وجود اینکه در بدن جذب نمیشوند اما هنوز به طور کامل مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته اند و اثرات آنها در بدن مشخص نیست. این مسئله در مورد بارداری هم صدق میکند و مطالعات در مورد استفاده از شیرین کننده های مصنوعی در دوران بارداری کافی نیست و نمیتوان نظر قطعی در این مورد داد.
با این حال بر اساس مطالعاتی که تا کنون صورت گرفته مصرف برخی از شیرین کننده های مصنوعی مثل آسه‌سولفام، سوکرالوز، آسپارتام و ساخارین در مقدار کم مشکلی ایجاد نمیکند. (اخیرا آسپارتام به عنوان یکی از ترکیباتی که ممکن است در بروز سرطان نقش داشته باشد معرفی شد اما هنوز نیاز به مطالعات بیشتری در این زمینه وجود دارد.)
مصرف قند مصنوعی سیکلامات در دوران بارداری ممنوع است و مواد غذایی حاوی سیکلامات نباید در این دوره مورد استفاده قرار گیرند.

اما سوال مهمی که ایجاد میشود این است که در رژیم دیابت بارداری باید از چه غذاهایی استفاده کنیم تا قند خون ما کنترل شود؟
چهار گروه غذایی که حاوی کربوهیدرات هستند و میتوانند قند خون شما را بالا ببرند شامل نان و غلات، سبزیجات، میوه ها و لبنیات هستند. در نتیجه باید مراقب دریافت این چهار گروه در رژیم غذایی دیابت بارداری باشید.
در این چهار گروه که لیست آنها برای شما آورده شده است هرچه به سمت انتهای لیست پیش میرویم، تاثیر بیشتری روی افزایش قند خون میگذارند و بهتر است که کمتر در رژیم دیابت بارداری مورد استفاده قرار گیرند.

نان و غلات

هر واحد از این گروه حدود ۱۵ گرم کربوهیدرات دارد و در اغلب افراد حدود ۷ تا ۱۱ واحد نان و غلات باید مصرف شود. هرچه به انتهای لیست نزدیک تر میشویم، سرعت جذب گلوکز و افزایش قند خون هم افزایش پیدا میکند. در نتیجه بهتر است انتخاب های شما بیشتر از ابتدای لیست باشد و کمتر به سمت انتهای لیست پیش بروید.
• نان سبوس دار
• برنج قهوه ای
• اسپاگتی سبوس دار
• نخود فرنگی
• بلغور غلات مثل جو و گندم
• حبوبات پخته
• ارزن و کینوا
• جو و جوپرک
• ذرت
• کدو حلوایی
• سیب زمینی
• برنج سفید
• نان سفید

سبزیجات غیر نشاسته ای

سبزیجات غیر نشاسته ای کربوهیدرات بسیار کمی دارند و در هر واحد از آنها حدود ۵ گرم کربوهیدرات دارد که بخاطر فیبر بالای این سبزیجات میتوان از آن چشم پوشی کرد. شما باید روزانه حدود ۴ تا ۵ واحد سبزیجات در رژیم دیابت بارداری استفاده کنید. اولویت خاصی در مصرف آنها وجود ندارد و تقریبا همه آنها به یک میزان قند خون را افزایش میدهند و اختلاف زیادی با هم ندارند.
• سبزی خوردن
• کاهو
• اسفناج
• کرفس
• پیاز
• سیز
• گوجه فرنگی
• خیار
• کاهو
• کلم ها
• هویج خام
• و سایر سبزیجات دیگر

لبنیات

در رژیم دیابت بارداری باید ۳ تا ۴ واحد لبنیات در روز مورد استفاده قرار گیرد. هر واحد لبنیات حدود ۱۲ گرم کربوهیدرات دارد و همانطور که میبینید به اندازه یک واحد نان و غلات میتواند قند خون شما را افزایش دهد.
• شیر کامل
• شیر کم چرب
• ماست کم چرب
• دوغ
• کشک
• بستنی

میوه ها

هر واحد از میوه ها هم حاوی ۱۵ گرم کربوهیدرات هستند و میتوانند قند خون شما را افزایش دهند. با این حال برای تامین ویتامین ها و فیبر مورد نیاز بدن باید حدود ۳ تا ۴ واحد از آنها را مصرف کنید.
• توت ها، زردآلو و گریپ فروت
• سیب، آلو و گلابی
• هلو، انگور و پرتقال
• انبه، موز، کیوی و آناناس
• طالبی، خربزه و ملون
• هندوانه و کشمش