کم خونی در بارداری: رژیم غذایی مناسب برای درمان کمخونی بارداری

محمدحسن میعادفر، کارشناس تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۲۱ دی ۱۴۰۲

کم خونی شایع ترین اختلال در دوران بارداری است و در بین انواع کم خونی ها، کم خونی فقر آهن از همه انواع آن بیشتر دیده میشود. کمخونی در بارداری مسئول مستقیم ۲۵% از مرگ های مادران باردار است. به همین جهت بسیار مهم است که نسبت به پیشگیری و درمان کم خونی در بارداری اقدام مناسب صورت گیرد.
طبق تعاریف مختلف، زمانی که هموگلوبین کمتر از ۱۱mg/dl در سه ماهه اول و سوم بارداری و کمتر از ۱۰.۵mg/dl در سه ماهه دوم باردرای باشد و هماتوکریت هم به زیر ۳۳% افت کرده باشد شروع کم خونی خواهد بود. هرچه این اعداد به سمت پایین تر باشند کمخونی هم شدیدتر خواهد بود.
از آنجایی که حجم خون در دوران بارداری تقریبا ۱.۵ برابر میشود، عدم توجه به نیازهای تغذیه ای مادر در دوران بارداری و عدم تبعیت از رژیم غذایی مناسب میتواند سبب بروز مشکلاتی از جمله کمخونی گردد که لازم است حتما در مورد برنامه غذایی خود با مشاور تغذیه صحبت کنید.

کم خونی در دوران بارداری به علت های مختلفی میتواند رخ دهد. شایع ترین علت کمخونی در بارداری تغییرات فیزیولوژیکی است که در بدن رخ میدهد و حجم خون مادر نسبت به قبل از بارداری حدود ۱.۵ برابر میشود. از علت های دیگر کمخونی در بارداری میتوان به فقیر بودن ذخایر بدن بخصوص از نظر آهن، اسید فولیک و ویتامین B۱۲ قبل از بارداری اشاره کرد. وجود بیماری های مزن، خونریزی به علت های مختلف، آنمی همولیتیک و همولیز، هموگلوبینوپاتی ها و سایر کم خونی های ارثی هم میتوانند سبب ایجاد کم خونی در بارداری شوند.
از این رو اولین راه برای درمان کم خونی بارداری، تشخیص علت آن است. در صورتی که علت آن به درستی تشخیص داده نشود درمان آن نیز با مشکل مواجه خواهد شد.

اما اصلی ترین علت کم خونی در دوران بارداری را میتوان افزایش نیاز بدن به آهن دانست. در دوران بارداری به حدود ۱۰۰۰ میلی گرم آهن المنتال اضافی نیاز است که باید از طریق رژیم غذایی یا مکمل آهن تامین شود. اگر رژیم غذایی بارداری مناسب نباشد و نتواند نیاز مادر و کودک را تامین کند باید حتما مکمل غذایی مورد استفاده قرار گیرد. سوءتغذیه و مصرف نکردن منابع آهن کافی باعث تشدید این مشکل خواهد شد.

علائم کم خونی در بارداری شامل رنگ پریدگی یا سفید دیده شدن پوست، خستگی و بی حالی بدون دلیل، ترک خوردگی و شقاق لب ها و گوشه های دهان، ملتهب شدن زبان و مخاط دهان، ورم کردن، نبض ضعیف و سیاهی رفتن چشم در زمان بلند شدن است. تمایل به مصرف خوراکی های غیر عادی مثل خاک، گچ یا زغال هم از دیگر نشانه های کمخونی در بعضی افراد است.
همه این علائم به این دلیل ایجاد میشوند که گردش خون در بدن به درستی انجام نشده و در نتیجه اکسیژن رسانی به سلول های مختلف بدن کاهش میابد. علاوه بر اکسیژن، مواد غذایی مورد نیاز سلول های بدن هم از طریق خون جابجا میشوند و کمخونی باعث کاهش تغذیه شدن سلول های بدن میشود. پس دیدن این علائم در افرادی که کمخونی دارند دور از انتظار نیست.
با دیدن این علائم بهتر است که سریعتر به پزشک مراجعه کرده و نسبت به انجام آزمایش خون اقدام کنید تا علت بروز این علائم مشخص شود.

کم خونی در بارداری میتواند عوارض مختلفی را حین و پس از زایمان داشته باشد. این عوارض با توجه به شدت کم خونی متفاوت خواهد بود و نباید همه آن ها را در یک فرد انتظار داشت. عوارض کم خونی حین بارداری میتواند باعث زایمان زودرس، پره اکلامپسی، سپسیس یا عفونت گسترده در بدن و تاخیر رشد داخل رحمی شود. کم خونی حین زایمان هم عوارضی چون خونریزی بیش از حد حین و پس از زایمان و همچنین نارسایی قلبی شود.
عوارض کم خونی در دوران بارداری پس از زایمان هم ادامه دارد و میتواند سبب عفونت های فراگیر، اختلال در برگشت رحم بر سر جای خود، آمبولی ریوی، شیردهی ناموفق، تاخیر در بهبود زخم ها و نارسایی قلبی شود.
کم خونی در بارداری روی جنین شما هم اثر گذار است و نارسی، کم وزنی، تاخیر در رشد، افزایش خطر مرگ داخل رحمی یا مرگ زودرس، رشد ذهنی ضعیف و کاهش بهره هوشی شود.

با توجه به موارد گفته شده اهمیت درمان کم خونی در بارداری مشخص میشود و شما باید به شدت مراقب شرایط بالینی خود در دوران بارداری باشید.

پیشگیری از کم خونی در بارداری در اکثر افراد به راحتی با داشتن یک رژیم غذایی مناسب کمخونی و اصلاح عادت های تغذیه ای امکان پذیر است. در برخی افراد ممکن است که به هر دلیلی نتوانیم به اندازه کافی از مواد غذایی کافی استفاده کنیم و در نتیجه همزمان از مکمل های مختلف هم استفاده خواهیم کرد.
در پیشگیری از کم خونی بارداری باید بیماری های مزمنی که روی وضعیت خون اثر دارند هم بررسی و کنترل شوند. به طور مثال افرادی که به کرم های قلاب دار مبتلا هستند باید نسبت به درمان بیماری اقدام کنند و یا افرادی که قاعدگی های شدید و غیر عادی دارند احتمالا نیاز به تغییر سبک زندگی و مصرف برخی مکمل ها برای کاهش خونریزی و درمان آن دارند.

اما درمان کمخونی بارداری که ناشی از فقر آهن، اسید فولیک یا B۱۲ باشد با مکمل یاری آغاز میشود. با توجه به اینکه کم خونی زمانی رخ میدهد که ذخایر بدن به حد قابل توجهی کاهش پیدا کرده باشد، مواد غذایی به اندازه کافی ریز مغذی های لازم برای جبران این کمبود ها در کوتاه مدت را ندارند. به همین دلیل استفاده از مکمل ها برای درمان کم خونی بارداری ضروری است.
مکمل های غذایی در موارد خفیف کم خونی به صورت خوراکی مورد استفاده قرار میگیرند. راحت ترین و ارزان ترین شکل مکمل ها، مکمل های خوراکی هستند که برای درمان کم خونی خفیف در دوران بارداری کفایت میکنند. اما در مواردی که کم خونی شدید باشد یا مادر مشکلات گوارشی داشته باشد از فرم تزریقی مکمل ها استفاده میشود.

باید به این نکته توجه داشته باشید که مصرف غذاهای غنی از آهن یا مکمل آهن در برخی انواع کمخونی یا در زمان عفونت ممنوع است و نباید استفاده شوند. از این رو حتما قبل از ایجاد هرگونه تغییر در رژیم غذایی با مشاور تغذیه خود مشورت کنید.

در رژیم غذایی برای درمان کم خونی در بارداری باید منابع آهن، اسید فولیک و ویتامین B۱۲ را در برنامه غذایی خود بگنجانید. برخی غذاها از هر سه این ترکیبات غنی هستند و برای درمان کم خونی بارداری بسیار مفیدند. از این رو سعی کنید در برنامه روزانه خود از آنها استفاده کنید.
منابع غنی از آهن شامل سنگدان مرغ، گوشت قرمز، ماهی ساردین، میگو، گوشت اردک، مغز دانه کدو، عدس، اسفناج، لوبیا قرمز، هلوی خشک و پروتیئن سویا است.
اسید فولیک هم به مقدار زیاد در سنگدان، لوبیا ها، اسفناج، مارچوبه، کلم بروکلی، کاهو، بادام زمینی، جوانه گندم، بامیه، پرتقال و پرتقال یافت میشود.
و نهایتا ویتامین B۱۲ که گوشت قرمز، بوقلمون، ماهی تن، تخم مرغ و لبنیات مقدار زیادی از این ویتامین دارند.

شما باید در رژیم غذایی درمان کم خونی از این ترکیبات به مقدار کافی به صورت روزانه استفاده کنید تا نیاز بدن را تامین کنید. اگر مقدار غذای دریافتی شما کافی نباشد به اندازه کافی ریز مغذی به سلول های بدن نمیرسد و در نتیجه در خونسازی دچار مشکل میشوند و به دنبال آن کم خونی رخ میدهد.

بعلاوه اینکه مصرف منابع غنی از کلسیم مثل لبنیات یا غذاهایی که اگزالات و فیتات زیادی دارند از جمله سبوس غلات و یا تانن موجود در چای به همراه منابع غذایی آهن (بخصوص منابع گیاهی آهن مثل اسفناج) جذب آهن را کاهش میدهند. از این روی باید توجه داشته باشید که این غذاها با فاصله حداقل ۲ ساعته از وعده اصلی غذایی مصرف شوند که جذب آهن را تحت تاثیر قرار ندهند.
در طرف مقابل استفاده از منابع ویتامین C مثل آب مرکبات، سبزیجات، فلفل شیرین و... به افزایش جذب آهن کمک کرده و توصیه میکنیم حتما از غذاهایی که ویتامین C زیادی دارند در کنار غذاهای خود استفاده کنید.
به طور کلی سعی کنید این عادت را که در فرهنگ غذایی ایرانی به همراه غذا ماست، شیر یا دوغ مصرف میشود کنار گذاشته و این ترکیبات را در میان وعده های خود مصرف کنید.
نکته دیگری که باید حتما به آن توجه کنید این است که گرچه جگر حاوی آهن، ویتامین ب۱۲ و فولات زیادی است و تقریبا از همه مواد غذایی دیگر از نظر این ریزمغذی غنی تر است، اما بخاطر اینکه ویتامین A زیادی دارد و مصرف زیاد ویتامین A در بارداری خطرناک بوده و میتواند باعث نقص های ژنتیکی در جنین شود نباید از آن استفاده کنید.

همواره به یاد داشته باشید که دوران بارداری دوران بسیار حساسی است و مصرف خودسرانه هرگونه مکمل غذایی میتواند آسیب های زیادی را به جنین وارد کند. حتی در صورتی که از بیماری خود اطمینان دارید از مصرف هرگونه دارو یا مکمل غذایی بدون مشورت پزشک خودداری کنید.