رژیم غذایی کم خونی

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۲۱ آذر ۱۴۰۲

خون شامل دو قسمت پلاسما و سلول های شناور در آن است. پلاسما یک مایع شفاف و زرد رنگ است که ۵۵% از خون را تشکیل میدهد و شامل پروتئین، مواد مغذی، هورمون ها و الکترولیت هاست. گلبول های قرمز، سفید و پلاکت ها ۴۵% باقیمانده خون را تشکیل میدهند. گلبول های سفید در مبارزه با عفونت ها و بیماری ها نقش دارند، پلاکت ها وظیفه انعقاد خون را به عهده دارند و گلبول های قرمز اکسیژن را به سلول های بدن میرسانند. کم خونی کاهش در تعداد گلبول های قرمز، هموگلوبین یا هماتوکریت است. عمر گلبول های قرمز حدود ۱۲۰ روز است که پس از آن گلبول های قرمز در طحال تخریب شده و از بین میروند.
عدم تولید گلبول قرمز به اندازه کافی، خونریزی یا افزایش سرعت تخریب گلبول های قرمز میتواند منجر به کم خونی شود. کم خونی علت های مختلفی میتواند داشته باشد که برخی از این علت ها تغذیه ای و ناشی از عدم دریافت کافی مواد مغذی است. کم خونی فقر آهن شایعترین نوع کم خونی است که معمولا در سنین نوجوانی یا در خانم ها بیشتر دیده میشود. زخم معده، عفونت، التهاب بدن، سرطان ها، مشکلات کبدی، بیماری های کلیه، کم کاری تیروئید، مشکلات ژنتیکی و... از دلایل دیگر کم خونی هستند. کم خونی های مختلف بر روی شکل، اندازه و رنگ گلبول های قرمز اثر میگذارند و تشخیص نوع کم خونی بسیار مهم است.
اما ریزمغذی هایی که در کم خونی نقش دارند شامل مس، فولیک اسید، آهن، پروتئین، ریبوفلاوین، ویتامین B۶، ویتامین B۱۲، ویتامین C، ویتامین E و ویتامین K هستند که باید در رژیم غذایی کم خونی به آنها توجه داشت.
علائم کم خونی شامل خستگی، سردرد، ضعف، بی قراری، اختلال در خواب، از دست دادن تمرکز، عصبی شدن، درد قفسه سینه، احساس سردی زیاد در بدن، یخ کردن انگشتان، کاهش دفع ادرار، ریزش مو، سرگیجه، تشنگی زیاد، ضربان قلب نامنظم، رنگ پریدگی، حواس پرتی، عدم توانایی انجام فعالیت های سنگین و اختلال گوارشی است که با توجه به شدت کم خونی میتواند متفاوت باشد.

همانطور که گفتیم چندین نوع کم خونی داریم که ناشی از تغذیه نامناسب است و با توجه به نوع کم خونی غذاهای مناسب برای درمان آن هم متفاوت خواهد بود. در ادامه رژیم غذایی مناسب برای کم خونی های مختلف را برای شما بیان میکنیم:

مس در تولید هموگلوبین (ترکیب اصلی گلبول های قرمز) نقش دارد و بدن ما برای تولید هموگلوبین به مقدار کمی مس نیاز دارد. متابولیسم مس و آهن در بدن ارتباط نزدیکی به هم دارند و کمبود مس میتواند روی جذب آهن هم اثر گذار باشد. کمبود مس علاوه بر مشکلاتی که در قسمت های مختلف بدن ایجاد میکند باعث کاهش عملکرد گلبول های سفید خون هم میشود و در نتیجه بدن در برابر عفونت ها آسیب پذیر میشود.
کمبود مس معمولا در افرادی که از رژیم غذایی با پروتئین پایین استفاده میکنند یا مصرف شیر و لبنیات در آنها بسیار زیاد است رخ میدهد. نوزادانی هم که از شیر گاو استفاده میکنند در معرض کمبود مس قرار میگیرند. علاوه بر این در برخی جراحی ها، بیماران بستری در بیمارستان، مصرف دوزهای بالای زینک و ویتامین C، سوختگی ها، پانکراتیت یا بیماری های کبدی، مشکلات کلیوی، اسهال و در نوزادان نارس هم احتمال کمبود مس وجود دارد.

رژیم غذایی کم خونی ناشی از کمبود مس

در رژیم غذایی کم خونی ناشی از کمبود مس باید ابتدا عامل اصلی ایجاد کمبود مس کنترل شود. میزان پروتئین رژیم غذایی در این نوع کم خونی باید بیشتر شود و از غذاهای پروتئینی مثل گوشت ها، تخم مرغ، حبوبات، سویا و... بیشتر استفاده شود. حداقل دریافت پروتئین در کم خونی فقر مس باید ۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن باشد. علاوه بر این باید دریافت آهن هم در شما به اندازه کافی باشد که جلوتر و در قسمت کم خونی فقر آهن درباره آن صحبت خواهیم کرد.
افرادی که کم خونی فقر مس دارند نباید از رژیم های غذایی سخت و غیر استاندارد استفاده کنند و در افراد گیاهخوار هم باید سطح مس تحت نظر باشد که دریافت کافی این عنصر را داشته باشند. و در نهایت اینکه از مصرف دوز های بالای زینک و ویتامین C خودداری شود. این اتفاق معمولا زمانی رخ میدهد که شما از مکمل این دو ترکیب استفاده کنید.

بهترین غذاها برای کم خونی فقر مس

در رژیم غذایی کم خونی ناشی از کمبود مس باید از منابع غذایی غنی از مس استفاده کنید که شامل موارد زیر میشود:
• جگر گاو و گوسفند
• سیب زمینی با پوست
• کره کنجد
• بادام هندی
• مغز تخمه آفتابگردان و مغز تخمه کدو
• سنگدان مرغ و بوقلمون
• حبوبات، سویا و پروتئین سویا
• گردو
• گوشت بوقلمون
• شکلات تلخ
• گوشت مرغ
• فلفل سیاه
• میوه های خشک بخصوص موز، انگور و انجیر
• آجیل ها
• غلات کامل
• آووکادو، گوجه فرنگی و قارچ

توجه داشته باشید که اگر مکمل مس را مصرف میکنید نباید به طور همزمان از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs) مثل بروفن، ژلوفن و...، داروهای ضد بارداری، آلوپورینول، استروژن و سایمتدین استفاده کنید.

فولیک اسید یکی دیگر از ریزمغذی هاست که که در سنتر ماده ژنتیکی سلول و بالغ شدن گلبول های قرمز خون نقش دارد. از آنجایی که بدن ما قادر به تولید فولات نیست باید از طریق رژیم غذایی آن را دریافت کنیم. فولیک اسید نقش های مهم دیگری هم دارد که شاید مهمترین آن در مادران باردار است که در تشکیل لوله عصبی جنین نقش ایفا کرده و کمبود آن باعث مشکلات جدی برای جنین میشود.
کمخونی ناشی از فقر اسید فولیک معمولا بخاطر رژیم غذایی نامناسب و دریافت ناکافی آن، مشکلات سوء جذب مواد مغذی، مصرف الکل، سوختگی ها، سرطان، سلیاک، عفونت ها، هپاتیت، دیالیز، مصرف کننده های سیگار، در دوران بارداری و شیردهی، عمل های جراحی و... رخ میدهد. استفاده از برخی دارو ها مثل فنی توئین، والپوریک اسید، ژلوفن، بروفن و... هم میتوانند باعث کمبود فولیک اسید شوند.

رژیم غذایی کم خونی ناشی از کمبود فولات

در رژیم غذایی کم خونی فقر اسید فولیک باید در ابتدا از منابع فولات به اندازه کافی در طول روز استفاده کنید و در صورت عدم دریافت کافی از طریق رژیم غذایی مکمل آن را مصرف کنید. در این نوع کم خونی علاوه بر فولات، سایر ویتامین های گروه ب، پروتئین، مس و آهن هم از اهمیت بالایی برخوردار است و باید یک رژیم غذایی متعادل داشته باشید که این مواد مغذی هم تامین شوند.
در صورت وجود بیماری های زمینه ای بخصوص بیماری هایی مثل سلیاک، کرون و... حتما باید رژیم غذایی مناسب این بیماری های دریافت شود تا مشکل جذب مواد مغذی به حداقل برسد.
در بیمارانی که کمبود اسید فولیک دارند مصرف مکمل آن در کنار رژیم غذایی کم خونی بسیار موثرتر واقع میشود و به درمان سریعتر کمخونی کمک بیشتری میکند. توجه به این نکته ضروری است که اگر کمبود ویتامین B۱۲ وجود داشته باشد مصرف مکمل فولات موثر نخواهد بود و حتی میتواند کمخونی را تشدید کند. از رو از مصرف خودسرانه مکمل فولیک اسید باید خودداری کنید.

بهترین غذاها برای کم خونی فقر اسید فولیک

منابع غذایی غنی از فولات شامل موارد زیر هستند (استفاده از مرکبات، فلفل شیرین، کیوی و سایر منابع ویتامین C به جذب بیشتر فولات کمک میکند):
• جگر گاو، مرغ و بوقلمون
• سنگدان مرغ و بوقلمون
• لوبیا ها
• اسفناج پخته
• مارچوبه
• کلم بروسل و کلم بروکلی
• کاهو
• بادام زمینی
• برنج
• جوانه گندم
• آب گوجه فرنگی
• پرتقال
• بامیه

فولیک اسید در طی پخت غذا به راحتی اکسید شده و از بین میرود. به همین دلیل از پختن طولانی مدت غذا یا چندبار گرم کردن آن خودداری کنید و مواد غذایی را تا حد امکان تازه مصرف کنید.

شایعترین نوع کم خونی در دنیا کم خونی فقر آهن است. بیش از ۲ ملیارد نفر از مردم دنیا دچار فقر آهن هستند و نشاندهنده میزان شیوع بالای این نوع کمخونی است. در بزرگسالان کم خونی فقر آهن معمولا بخاطر از دست دادن خون رخ میدهد، در کودکان و بانوان این مسئله بیشتر بخاطر دریافت ناکافی منابع غذایی آهن، جذب کم آن، از دست دادن خون یا بارداری های نزدیک به هم است. علاوه بر این در بیماران مبتلا به سل، HIV، افسردگی، دو قطبی، اضطراب، اوتیسم، سرطان، IBD، سلیاک، زخم معده و ورزشکاران هم کم خونی ناشی از فقر آهن شایع است. از این رو در این گروه از افراد باید توجه ویژه تری به ذخایر آهن در بدن داشت.
پیکا یا تمایل به مصرف مواد غیر خوراکی مثل خاک یا گچ در نیمی از افراد مبتلا به کمبود آهن دیده میشود. رنگ پریدگی، خستگی، سرگیجه، سیاهی رفتن چشم، ریزش موی نقطه ای، گرفتگی عضلات، قاشق شدن ناخن و... از دیگر علائم کمبود آهن هستند.
درمان کم خونی فقر آهن در بهبود اضطراب، عملکرد فیزیکی و سلامت عمومی بدن تاثیر زیادی دارد. در مادران باردار هم به سلامت جنین کمک زیادی میکند و این اثرات حتی تا بزرگسالی هم همراه او خواهد بود. در ورزشکارانی که کم خونی فقر آهن دارند درمان آن همراه با افزایش عملکرد ورزشی خواهد بود و در دانش آموزان هم وضعیت درسی را بهبود میبخشد. به طور کلی درمان کم خونی فقر آهن با بهبود عملکرد جسمی و ذهنی همراه است.
برای درمان کم خونی که ناشی از یک عامل سوم مثل زخم های گوارشی، خونریزی و... باشد باید حتما نسبت به کنترل یا درمان عامل اصلی کمخونی اقدام کرد.

رژیم غذایی کم خونی فقر آهن

طبیعتا مهمترین عامل در درمان کم خونی فقر آهن دریافت کافی منابع غذایی آهن است. اما ما چند نوع آهن داریم که میزان جذب آنها در دستگاه گوارش با هم متفاوت است. آهن هِم که در غذاهای جانوری یافت میشود بیشترین جذب را در بدن ما دارد، اما آهنی که در منابع گیاهی وجود دارد یون های آهن هستند که جذب آنها کمتر است و در واقع کیفیت پایین تری نسبت به آهن هِم دارند. مصرف ۱۸۰ گرم گوشت قرمز در هفته در کنار یک رژیم غذایی استاندارد نیاز بدن شما را به آهن تامین میکند.
جذب آهن غیرهِم بسیار تحت تاثیر غذاهایی که مصرف میکنید قرار دارد و استفاده از منابع ویتامین C مثل مرکبات، گوجه فرنگی، بروکلی، کلم، توت فرنگی، فلفل شیرین، طالبی و... جذب آن را در دستگاه گوارشی بسیار بیشتر میکند. از طرفی مصرف چای، قهوه، سبوس غلات و ترکیبات سویا میتوانند جذب آهن را کمتر کنند.
توجه داشته باشید که در موارد شدید کم خونی فقر آهن حتما باید از مکمل آن تحت نظر پزشک یا مشاور تغذیه استفاده کنید، زیرا حجم غذایی معمول نمیتواند پاسخگوی نیاز بدن در این شرایط باشد. از آنجایی هم که مکمل آهن تداخلات زیادی با غذاها و داروها ممکن است ایجاد کند، اگر داروی خاصی مصرف میکنید حتما با پزشک یا مشاور خود در میان بگذارید.

بهترین غذاها برای کم خونی فقر آهن

بهترین غذاها برای درمان کم خونی فقر آهن به ترتیب زیر میباشد. هرچه به سمت انتهای لیست پیش میرویم میزان و کیفیت آهن کمتر میگردد:
• جگر گاو، گوسفند و مرغ
• سنگدان و دل مرغ
• گوشت گاو
• ماهی ساردین
• گوشت اردک
• گوشت گوسفند
• میگو
• گوشت چرخ کرده
• پودر آویشن و زردچوبه
• مغز دانه کدو
• پروتئین سویا
• عدس
• اسفناج
• لوبیا قرمز
• هلوی خشک شده
• نخود پخته
• آب آلو سیاه

در عفونت های فعال و برخی بیماری ها مصرف مکمل آهن میتواند موجب تشدید بیماری شود، از طرفی مصرف بیش از حد آهن میتواند منجر به سکته های قلبی یا مغزی گردد. از این رو از مصرف خودسرانه مکمل آهن جداً خودداری کنید.

کمبود دریافت ویتامین B۱۲ و مشکل در فاکتور داخلی معده باعث ایجاد کم خونی کشنده میشود. فاکتور داخلی معده به طور طبیعی در ترشحات معده وجود دارد و به ویتامین B۱۲ متصل شده و باعث جذب آن در دستگاه گوارش میشود. در نبود فاکتور داخلی معده جذب این ویتامین به شدت کاهش پیدا میکند. بیماری هایی مثل آدیسون، میاستنی گراویس، گریو، دیابت نوع ۱، زخم معده و... باعث کاهش تولید فاکتور داخلی معده و به دنبال آن کمبود ویتامین B۱۲ میشوند. در رژیم غذایی وگن هم دریافت ویتامین B۱۲ تقریبا صفر است و از جمله افراد در معرض کم خونی کشنده هستند.
از آنجایی که بدن ما به اندازه چندین سال ذخیره ویتامین B۱۲ دارد، بروز آن ممکن است ۵ تا ۶ سال طول بکشد. بروز بیماری کم خونی کشنده در بزرگسالان و بعد از ۶۰ سالگی بیشتر دیده میشود. افرادی که به کم خونی کشنده مبتلا میشوند تا چندین سال پس از درمان هم در معرض شکستگی استخوان لگن قرار دارند. از این رو اهمیت دریافت کافی ویتامین B۱۲ مشخص میشود.
نکته مهمی که درباره ویتامین B۱۲ وجود دارد این است که دریافت کافی سلنیوم و ویتامین B۹ (فولات) برای حفظ ویتامین B۱۲ در بدن ضروری هستند.

رژیم غذایی در کم خونی کشنده

رژیم غذایی کمخونی کشنده باید حاوی پروتئین های باکیفیت بالا باشد. جگر، گوشت، ماهی، مرغ و ماکیان، تخم مرغ، شیر، ماست، پنیر و کشک از جمله پروتئین های باکیفیت برای استفاده در رژیم غذایی هستند. استفاده از منابع ویتامین C مثل مرکبات، فلفل شیرین، کیوی، گوجه فرنگی و... هم جزء دیگری از رژیم کمخونی کشنده است. مغزیجات، برنج قهوه ای، دانه چیا و عدس هم از منابع خوب سلنیوم هستند و همانطور که گفتیم باید از سلنیوم در رژیم غذایی کم خونی کشنده استفاده شود، زیرا نقش محافظتی برای ویتامین B۱۲ دارد. درباره منابع فولیک اسید هم که پیشتر برای شما بیان کردیم و باید قسمتی از رژیم غذایی خود را به دریافت منابع غذایی فولیک اسید اختصاص دهید. از آنجایی که ویتامین B۱۲ تنها در منابع جانوری یافت میشود، گیاهخواران وگن حتما باید از مکمل ویتامین B۱۲ یا غذاهای غنی شده با این ویتامین در کنار رژیم غذایی خود استفاده کنند.

بهترین غذاها برای کم خونی کشنده

همواره ترکیبی از غذاهای زیر را در رژیم غذایی خود مصرف کنید تا مواد مغذی مختلف مثل B۱۲، فولات، آهن، پروتئین و سلنیوم در دسترس بدن شما قرار گیرد:
• جگر گاو، گوسفند و مرغ
• گوشت گاو و گوسفند
• ماهی سالمون و تن
• گوشت بوقلمون
• شیر، ماست و پنیر
• آجیل
• تخم مرغ
• سینه مرغ
• مغز تخمه آفتابگردان و کدو
• عدس
• اسفناج

در افردای که با مشکل تولید فاکتور داخلی معده رو به رو هستند، استفاده از شکل خوراکی ویتامین B۱۲ شاید چندان موثر نباشد و باید از آمپول های تزریقی آن استفاده کنند. تزریق ها به صورت هفتگی باید ادامه داشته باشد تا سطح این ویتامین به حد مطلوبی برسد.

در این مقاله تنها ۴ نوع کم خونی شایع و اصلی را برای شما بیان کردیم. کم خونی های دیگری هم وجود دارند که ناشی از بیماری های مختلف مثل مالاریا، تالاسمی، هموفیلی، کم خونی داسی شکل، کم خونی سیدروبلاستیک، کم خونی ناشی از انگل، کم خونی همولیتیک و... هستند. در هرکدام از این کم خونی ها تمهیدات تغذیه ای متفاوتی با توجه به بیماری باید در نظر گرفته شود که به طور کامل در رژیم غذایی آن بیماری صحبت خواهیم کرد.