تغذیه و رژیم غذایی در ام اس

محمدحسن میعادفر، متخصص تغذیه و رژیم درمانی | به روز رسانی: ۰۶ آبان ۱۴۰۳

ام اس یا مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis) یک بیماری خود ایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به پوشش محافظی به نام میلین که اطراف رشته های عصب را می‌پوشاند، حمله می‌کند. این حمله‌ها باعث تخریب میلین و ایجاد اختلال در انتقال پیام‌های عصبی می‌شوند و می‌تواند مشکلات مختلفی در عملکرد حرکتی، حسی و شناختی ایجاد کند.

علائم بیماری ام اس متنوع هستند و بسته به محل آسیب در سیستم عصبی، شدت و نوع بیماری متفاوت است. برخی از شایع‌ترین علائم شامل:
• خستگی شدید
• مشکلات حرکتی مانند لرزش، عدم تعادل و ضعف عضلات
• اختلالات بینایی شامل تاری دید و دوبینی
• مشکلات حافظه و تمرکز
• احساس گزگز یا بی‌حسی در اندام‌ها
• مشکلات ادراری و روده‌ای

علت دقیق ام اس ناشناخته است اما عواملی مانند ژنتیک، عوامل محیطی، عفونت‌های ویروسی یا کمبود دریافت برخی ریزمغذی ها مثل ویتامین D یا آنتی اکسیدان های مختلف میتوانند در بروز آن نقش داشته باشند.

درمان‌ ام اس می‌تواند شامل داروهای تضعیف کننده سیستم ایمنی، داروهای ضدالتهاب برای کنترل علائم حاد و روش‌های توانبخشی برای حفظ توانایی‌های جسمی و ذهنی بیمار باشد. تغذیه و رژیم غذایی در ام اس جزوی از روش های توانبخشی است که به شما کمک میکند توانایی های جسمی و ذهنی خود را تا حد زیادی حفظ کنید و این بیماری کمترین عارضه را برای شما به همراه داشته باشد. در ادامه به چگونگی رژیم غذایی ام اس میپردازیم.

رژیم غذایی مناسب در بیماری ام اس می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش شدت علائم این بیماری کمک کند. اگرچه رژیم غذایی نمی‌تواند ام اس را درمان کند، اما تغذیه سالم و اصولی به مدیریت بهتر بیماری، کاهش التهاب، تقویت سیستم ایمنی و کاهش ابتلا به بیماری های عفونی، بهبود عملکرد دستگاه گوارش، جلوگیری از زخم بستر، پیشگیری از گرفتگی عضلات، افزایش انرژی و... کمک می‌کند. در اینجا به برخی از تأثیرات رژیم غذایی در بیماری ام اس اشاره می‌شود:

۱. کاهش التهاب
رژیم غذایی مناسب در بیماری ام اس به کاهش التهاب کمک میکند. استفاده از غذاهای ضدالتهابی که مثل میوه‌ها و سبزیجات رنگارنگ یا چربی‌های سالم مانند روغن زیتون و ماهی‌های چرب می‌تواند به کاهش التهاب در بدن کمک کنند. این غذاها حاوی آنتی‌ اکسیدان‌های مختلف و اسیدهای چرب امگا-۳ هستند که برای کاهش التهاب و محافظت از سلول‌های عصبی مفیدند.

۲. تقویت سیستم ایمنی
مصرف غذاهای سرشار از ویتامین‌های A، C، E و D به همراه مواد معدنی مانند زینک و سلنیوم در رژیم ام اس می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی کمک کند. همانطور که میدانید ابتلا به عفونت های مختلف در بیماری ام اس شایع است و باید با تقویت سیستم ایمنی از ابتلا به عفونت های مختلف بخصوص عفونت های ادراری یا تنفسی که بسیار زیاد است جلوگیری کنیم.

۴. کمک به سلامت دستگاه گوارش
یکی از قسمت هایی که بیماری ام اس آن را درگیر میکند دستگاه گوارش است و گاهی باعث مشکلات گوارشی می‌شود. داشتن یک برنامه غذایی مناسب به بهبود هضم و سلامت دستگاه گوارش کمک می‌کند. علاوه بر این تغذیه صحیح در حفظ تعادل باکتریایی روده هم بسیار موثر است.

۵. جلوگیری از گرفتگی عضلات
رژیم غذایی مناسب می‌تواند در پیشگیری و کاهش گرفتگی عضلات در بیماران ام اس هم موثر باشد. رژیم ام اس با تأمین مواد معدنی مختلف که برای عملکرد عضلات ضروری‌ اند و کمبود آنها می‌تواند به گرفتگی عضلات منجر شود به پیشگیری از این مشکل کمک میکند. کاهش التهاب در عضلات و افزایش آبرسانی به تارهای ماهیچه ای هم در کاهش گرفتگی عضلات موثر است.

تأمین انرژی کافی در رژیم غذایی افراد مبتلا به ام اس بسیار مهم است، زیرا خستگی یکی از شایع‌ ترین علائم این بیماری است. برای کمک به حفظ سطح انرژی و جلوگیری از خستگی، رژیم غذایی ام اس باید شامل مواد مغذی و انرژی‌ بخش مختلفی باشد. برای تأمین انرژی کافی در رژیم غذایی افراد مبتلا به ام اس حتما از مواد غذایی مفیدی استفاده کنید تا به افزایش سطح انرژی کمک کند و صرفا باعث افزایش وزن ایشان نشود. در ادامه غذاهایی که باید در رژیم ام اس مصرف کنید آورده شده است:

۱. کربوهیدرات‌های پیچیده
کربوهیدرات‌های پیچیده منبع بسیار خوبی برای تامین انرژی هستند و از نوسانات قند خون جلوگیری می‌کنند. غذاهای حاوی کربوهیدرات پیچیده عبارتند از:
• غلات کامل (مانند جو دوسر، برنج قهوه‌ای و نان سبوس‌ دار)
• حبوبات (لوبیا، نخود، عدس)
• سبزیجات نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی و ذرت

۲. پروتئین‌های با کیفیت
برای جلوگیری از تحلیل رفتن و تقویت عضلات پروتئین‌ها نقش مهمی ایفا میکنند. در نتیجه قسمتی از انرژی دریافتی شما باید از طریق پروتئین ها تامین شود. منابع خوب پروتئینی در رژیم غذایی شامل:
• گوشت‌های بدون چربی (مانند مرغ و ماهی)
• تخم‌مرغ
• لبنیات کم‌چرب
• حبوبات و مغزها (بادام، گردو و...)

۳. چربی‌های سالم
چربی‌های سالم یکی از بهترین مواد غذایی برای تامین انرژی به شمار میروند. علاوه بر این به کاهش التهاب بدن هم کمک می‌کنند. این چربی ها برای بهبود عملکرد مغز هم مفیدند. منابع چربی سالم عبارتند از:
• ماهی‌های چرب (سالمون، تن، ساردین)
• روغن زیتون و روغن کانولا
• آووکادو
• مغزیجات

۴. میوه‌ها
میوه‌های تازه حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلفی هستند که به تقویت سیستم ایمنی، کاهش التهاب و بهبود سطح انرژی کمک می‌کنند. انتخاب میوه‌های رنگارنگ مثل توت‌ها، پرتقال، سیب، انار، خرمالو، طالبی و... علاوه بر کمک به تامین انرژی، ویتامین ها و آنتی اکسیدان های مورد نیاز بدن را تامین میکنند.

همواره به این نکته توجه داشته باشید که غذاهای حاوی قند و شکر و فرآوری‌شده (مثل کیک، شیرینی، کلوچه و...) میتوانند باعث افزایش سریع قند خون و سپس افت ناگهانی آن شوند که به احساس خستگی منجر می‌شود. پس در مصرف قند های ساده زیاده روی نکنید. سعی کنید به جای سه وعده بزرگ، تعداد وعده‌های غذایی را به پنج یا شش وعده کوچک در روز افزایش دهید. این کار به حفظ سطح قند خون و جلوگیری از افت ناگهانی انرژی و خستگی کمک می‌کند.

تامین ویتامین ها و مواد معدنی ضروری اهمیت خاصی در رژیم غذایی ام اس دارد. کمبود دریافت برخی از ریزمغذی ها مثل ویتامین D با بروز التهاب و عود بیماری ام اس ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی ریزمغذی هایی که در تامین انرژی یا پیشگیری از گرفتگی عضلات نقش دارند هم باید مورد توجه قرار گیرد. در ادامه به مهمترین ریزمغذی هایی که در رژیم ام اس باید به آنها توجه کنید آورده شده است:

۱. ویتامین D
ویتامین D به عنوان یک ویتامین بسیار مهم در عملکرد صحیح سیستم ایمنی و کاهش التهاب شناخته می‌شود و کمبود آن با بروز یا تشدید ام اس مرتبط است. از این رو باید به این ویتامین توجه ویژه ای نشان دهید. منابع ویتامین D شامل قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید، ماهی‌های چرب (سالمون، ساردین)، تخم‌مرغ و شیر غنی‌شده با ویتامین D است. در صورت کمبود این ویتامین باید از مکمل آن تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه استفاده کنید.

۲. ویتامین B۱۲
ویتامین B۱۲ هم از جمله ویتامین های مهم در رژیم غذایی ام اس است که به بهبود عملکرد عصبی کمک کرده و در بهبود حافظه و کاهش خستگی مؤثر است. گوشت قرمز بدون چربی، ماهی، تخم‌مرغ و لبنیات از منابع خوب این ویتامین هستند که باید به صورت روزانه یا هفتگی مورد استفاده قرار گیرند.

۳. ویتامین E
ویتامین E یک آنتی‌ اکسیدان بسیار قوی است که به محافظت از سلول‌های عصبی در برابر رادیکال های آزاد و کاهش آسیب‌های اکسیداتیو کمک می‌کند. استرس اکسیداتیو یکی از معضلات بزرگ در بیماری ام اس است که با مصرف آنتی اکسیدان هایی چون ویتامین E میتوان به کاهش آن کمک کرد. مغزها (مثل بادام و گردو)، دانه‌ها، آووکادو و روغن‌های گیاهی از بهترین منابع غذایی ویتامین E هستند.

۴. منیزیم
منیزیم یکی دیگر از ریزمغذی های مهم در رژیم غذایی ام اس است که به شل شدن عضلات و کاهش اسپاسم‌های عضلانی کمک می‌کند. دریافت کافی منیزیوم برای بهبود کیفیت خواب نیز مؤثر است. از این رو سعی کنید از منابع غذایی منیزیوم مثل تخمه کدو، بادام، کینوا، اسفناج، لوبیای سویا، لوبیا سفید، بلغور جو، بادام زمینی و موز در رژیم غذایی خود استفاده کنید. 

۵. کلسیم
کلسیم برای سلامت استخوان‌ها و عملکرد صحیح عضلات مهم است. از آنجایی که کم تحرکی میتواند باعث پوکی استخوان شود، در این بیماران که تحرک کمتری دارند، حفظ سلامت استخوان‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. در نتیجه باید از دریافت کافی کلسیم در رژیم غذایی اطمینان حاصل کنید. لبنیات کم چرب، کلم بروکلی، کنجد و بادام از منابع خوب کلسیم به شمار میروند.

۶. پلی فنول‌ها و فیتوکمیکال ها
پلی فنول‌ها و فیتوکمیکال‌ها به عنوان ترکیبات گیاهی طبیعی دارای خواص ضدالتهابی و آنتی‌ اکسیدانی هستند که می‌توانند در مدیریت علائم ام اس مفید باشند. این ترکیبات به محافظت از سلول‌های عصبی، کاهش استرس اکسیداتیو و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند. شما با مصرف میوه ها و سبزیجات تازه در رژیم غذایی روزانه به طور کامل نیاز بدن خود به این ترکیبات مفید را تامین خواهید کرد.

در رژیم غذایی برای افراد مبتلا به ام اس، نوع چربی مصرفی اهمیت ویژه‌ای دارد. چربی‌ها نقش مهمی در عملکرد مغز و سیستم عصبی دارند. به طور مثال چربی‌های مفید به بهبود عملکرد مغز و حفاظت از سلول‌های عصبی کمک می‌کنند. این چربی‌ها از آسیب‌های اکسیداتیو و التهابی که در افراد مبتلا به ام اس بیشتر دیده می‌شود، جلوگیری کرده و به تقویت سلامت سلول‌های عصبی کمک می‌کنند.
از طرفی استفاده از چربی های نامناسب میتواند خطر بروز بیماری های قلبی عروقی را در این افراد افزایش داده و منجر به بروز مشکلات زیادی شود. به همین دلیل ضروری است که به نوع چربی های مصرفی توجه کنید. در ادامه به انواع چربی‌های مفید و مضر در رژیم ام اس پرداخته‌ایم:

۱. چربی‌های مفید (چربی‌های غیراشباع)
چربی‌های غیراشباع به دو دسته چربی‌های تک‌غیراشباع و چندغیراشباع تقسیم می‌شوند که هر دو دارای خواص مختلف و مفید برای قلب و مغز هستند.
چربی‌های تک‌غیراشباع: این نوع چربی‌ها می‌توانند به کاهش سطح التهاب و حفظ سلامت سیستم عصبی کمک کنند. روغن زیتون، آووکادو، بادام و فندق از جمله منابع غنی از این چربی ها هستند.
چربی‌های چندغیراشباع: این دسته شامل اسیدهای چرب امگا-۳ و امگا-۶ است که برای کاهش التهاب و عملکرد مغز ضروری هستند. در این بین امگا ۳ اثرات ضد التهابی بسیار قوی دارد و مصرف آن می‌تواند به بهبود عملکرد شناختی و جلوگیری از آسیب‌های عصبی کمک کند. ماهی‌های چرب (مثل سالمون، ماهی خال‌خالی، ساردین)، بذر کتان و گردو از منابع خوب امگا ۳ به شمار میروند.
چربی های امگا ۶ با وجود اینکه برای بدن مورد نیاز هستند اما نباید به مقدار زیادی استفاده شوند. زیرا مصرف اگر به صورت کنترل شده مصرف نشوند سبب افزایش التهاب در بدن میگردد. برای افراد مبتلا به ام اس توصیه می‌شود تعادل بین امگا ۳ و امگا ۶ حفظ شود تا از مزایای ضدالتهابی امگا ۳ بهره‌مند شوند. روغن‌های گیاهی مثل روغن آفتابگردان، کنجد و روغن ذرت از منابع امگا ۶ به شمار میروند.

۲. چربی‌های مضر (چربی‌های اشباع و ترانس)
چربی‌های اشباع و ترانس به عنوان چربی‌های مضر در رژیم غذایی ام اس شناخته می‌شوند، زیرا باعث افزایش التهاب و بالا رفتن سطح کلسترول بد (LDL) می‌شوند که می‌تواند مشکلات عصبی و قلبی را تشدید کند. چربی های اشباع در محصولات حیوانی و غذاهای فرآوری‌شده یافت می‌شوند و مصرف بیش از حد آن‌ها ممکن است به افزایش التهاب منجر شود.  گوشت قرمز، کره، پنیر و محصولات لبنی پرچرب حاوی مقدار زیادی چربی اشباع هستند. چربی‌های ترانس هم به شدت برای سلامتی مضر هستند و مصرف آن‌ها می‌تواند خطر بروز التهاب و مشکلات قلبی را افزایش دهد. غذاهای فرآوری‌شده، میان‌وعده‌های بسته‌بندی‌شده، مارگارین و فست‌فودها از اصلی ترین منابع غذایی چربی ترانس به شمار میروند.

اسیدهای چرب امگا ۳ نقش مهمی در کمک به کاهش التهاب و بهبود عملکرد مغز و سیستم عصبی دارند که این ویژگی‌ها برای افراد مبتلا به ام اس (مولتیپل اسکلروزیس) بسیار مفید هستند. نقش امگا ۳ در بهبود علائم ام اس به قدری اهمیت دارد که آن را در یک دسته بندی جداگانه قرار میدهیم. در ادامه به تاثیر امگا ۳ در ام اس و منابع مهم آن اشاره می‌کنیم:

۱. کاهش التهاب و محافظت از سلول‌های عصبی
امگا ۳ به‌ویژه DHA و EPA، به عنوان اسیدهای چرب اصلی این دسته، به کاهش التهاب در بدن کمک می‌کنند. این ویژگی در افراد مبتلا به ام اس که معمولاً با التهاب سیستم عصبی مواجه هستند بسیار مفید است. این چربی‌ها می‌توانند به محافظت از سلول‌های عصبی (نورون‌ها) و کاهش تخریب میلین، پوشش محافظ اعصاب، کمک کنند که آسیب به آن یکی از عوامل بروز علائم ام اس است.

۲. بهبود عملکرد شناختی مغز
امگا-۳ به تقویت عملکرد مغز و بهبود حافظه کمک می‌کند. در بیماری ام اس که اختلالات شناختی ممکن است به‌دلیل آسیب‌های عصبی بروز کند، مصرف امگا-۳ می‌تواند به حفظ و بهبود عملکردهای مغزی کمک کند.

۳. تنظیم عملکرد سیستم ایمنی
امگا ۳ با کمک به عملکرد سیستم ایمنی و تنظیم فعالیت‌های ایمنی بدن به کاهش شدت حملات ام اس کمک می‌کند. با تنظیم پاسخ‌های ایمنی، این اسید چرب می‌تواند به بدن در مقابله با عوامل التهابی کمک کند و دفعات و شدت علائم ام اس را کاهش دهد.

منابع غذایی غنی از امگا-۳
برای دریافت امگا ۳ می‌توان از منابع آن در رژیم غذایی استفاده کرد:
ماهی‌های چرب: سالمون، ساردین، ماهی خال‌خالی و تن منابع عالی DHA و EPA هستند.
دانه‌ چیا و بذر کتان: این دانه‌ها حاوی اسید آلفا لینولنیک (ALA) هستند که بدن می‌تواند بخشی از آن را به امگا ۳ فعال تبدیل کند.
گردو: حاوی مقادیر قابل توجهی امگا ۳ است و می‌تواند در وعده‌های غذایی یا به‌ عنوان میان‌وعده مصرف شود.
برخی روغن‌های گیاهی: روغن کتان، روغن زیتون و و روغن کانولا دارای نسبت امگا ۳ به امگا ۶ بالایی هستند.
آووکادو: آووکادو هم یکی از میوه های چرب است که حاوی اسیدهای چرب مفید امگا ۳ است.

در صورت کاهش تحرک به دلیل مشکلات حرکتی، توجه به مدیریت وزن اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. با کاهش فعالیت بدنی، نیاز بدن به انرژی و کالری هم کمتر می‌شود؛ بنابراین، برای جلوگیری از افزایش وزن یا چاقی، بهتر است میزان کالری دریافتی خود را کنترل کنید. اگر دچار اضافه وزن هستید، یک رژیم کاهش وزن با راهنمایی متخصص تغذیه می‌تواند به شما کمک کند تا به وزن مناسب دست پیدا کنید و از ایجاد مشکلات بیشتر جلوگیری کنید.

مصرف نمک باید به مقدار کم و کنترل‌شده باشد، زیرا در درمان علائم ام اس معمولاً از داروهای استروئیدی استفاده می‌شود که ممکن است منجر به احتباس آب در بدن و افزایش فشار خون شوند. برای پیشگیری از این عوارض، توصیه می‌شود مصرف نمک روزانه بیشتر از یک قاشق چایخوری نباشد. کنترل نمک دریافتی به کاهش مشکلات ناشی از این داروها و بهبود سلامت عمومی کمک می‌کند.

نوشیدن آب کافی و مصرف فیبر غذایی مناسب از عوامل کلیدی در پیشگیری از یبوست هستند. مطمئن شوید که روزانه به میزان کافی آب می‌نوشید و میوه‌ها و سبزیجات را به طور کافی در رژیم غذایی خود بگنجانید. این کار نه تنها به بهبود عملکرد دستگاه گوارش و جلوگیری از مشکلات گوارشی کمک می‌کند، بلکه به حفظ سلامت کلی بدن هم موثر است. افزایش مصرف فیبر با تسهیل حرکت روده‌ها، به کاهش خطر یبوست کمک می‌کند و آب کافی به نرم نگه‌داشتن مدفوع و تسهیل دفع آن کمک می‌کند.

اگر دچار اختلال بلع هستید، توصیه می‌شود که غذاها را به شکل نرم، پوره، کاملاً خرد شده یا له شده مصرف کنید. این نوع آماده‌سازی غذاها کمک می‌کند تا از ایجاد مشکل در هنگام غذا خوردن جلوگیری شود و روند بلع را راحت‌تر کند. در صورت نیاز، مشورت با متخصص تغذیه می‌تواند به شما در تنظیم رژیم غذایی مناسب کمک کند.

از استعمال دخانیات جداً خودداری کنید. سیگار کشیدن و سایر محصولات دخانی نه تنها به سلامت عمومی آسیب می‌زنند، بلکه می‌توانند علائم بیماری‌هایی مانند ام اس را تشدید کنند. استعمال دخانیات باعث افزایش التهاب، کاهش عملکرد سیستم ایمنی و افزایش خطر ابتلا به عفونت‌ها می‌شود. ترک سیگار و اجتناب از سایر مواد دخانی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و مدیریت بهتر علائم بیماری کمک کند.

در نهایت، رعایت بهداشت مواد غذایی بسیار حائز اهمیت است. این موضوع می‌تواند به جلوگیری از عفونت‌ها و مشکلات گوارشی کمک کند. سعی کنید تا حد امکان از مواد غذایی تازه استفاده کنید، آنها را در دمای مناسب نگهداری کنید، از تماس مواد غذایی خام با مواد غذایی پخته خودداری کنید، به طور کامل آنها را بشویید و در صورت لزوم ضد عفونی کنید و نهایتا به طور کامل بپزید.